Phân tích bức chân dung chú Lượm liên lạc trong đoạn thơ sau của Tố Hữu

Ngày Huế đổ máu
Chú Hà Nội về,
Tình cờ chú cháu
Gặp nhau Hàng Bè. 

Chú bé loắt choắt
Cái xắc xinh xinh
Cái chăn thoăn thoắt
Cái đầu nghênh nghênh.

Ca lô đội lệch
Mồm huýt sáo vang
Như con chim chích
Nhảy trên dường vàng.

Cháu đi liên lạc
Vui lắm chú à
Ở đồn Mang Cá
Thích hơn ở nhà !

Cháu cười híp mí
Má đò bồ quân
- Thôi chào đồng chí !
Cháu đi xa dần...
(Trích bài thơ “Lượm” - 1949)

Đọc đoạn thơ, ta tưởng như đang được ngắm nhìn bức chân dung người chiến sĩ nhỏ hơn nửa thế kĩ trước:

“Ngày Huế đổ máu
...Cháu bé loắt choắt
Cái xắc xinh xinh
...Cháu đi xa dần...”.

Khổ thơ đầu nhắc lại một kỉ niệm khó quên lần gặp gỡ cuối cùng của nhà thơ với chú đội viên liên lạc, giữa hai chú, cháu trên thành phố Huế thân thương. Đó là những ngày “Huế đổ máu”, năm 1946, giặc đánh chiếm cố đô Huế, quê mẹ nhà thơ:
“Ngày Huế đổ máu
Chú Hà Nội về
Tình cờ chú cháu
Gặp nhau Hàng Bè”.

Đoạn thơ nhắc lại, gợi lại một con người, nơi phố cũ thành xưa, thời gian đã mấy năm về trước “Ngày Huế đổ máu”, nay đã trở thành kỉ niệm, hoài niệm. Sau câu chữ, vần thơ là cảm xúc, là nỗi nhớ thương lắng đọng, rung động nơi sâu kín nhất cõi tầm hồn.

Tám câu thơ tiếp theo là những nét vẽ đầy ấn tượng về Lượm, chú đội viên liên lạc. Thân hình quá nhỏ bé, thấp bé, gầy gò “loắt choắt”. Trang phục người lính là “cái xắc xinh xinh”. Chú rất nhanh nhẹn, hiếu động, đáng yêu. Đôi chân thì “thoăn thoắt”. Cái đầu ngẩng lên, cúi xuống “nghênh nghênh”. Các từ láy: “loắt choắt”, “xinh xinh”, “thoăn thoắt”, “nghênh nghênh” có giá trị gợi tả đặc sắc, làm hiện lên hình ảnh chú đội viên rất nhỏ bé. nhưng nhanh nhẹn, hồn nhiên, thật đáng yêu. Các từ láy đặt cuối câu thơ, liên kết thành 2 cặp vần cách (1 với 3, 2 với 4) tạo nên nhạc điệu, âm điệu, đọc lên nghe rất thú vị:

“Chú bé loắt choắt
Cái xắc xinh xinh
Cái chân thoăn thoắt
Cái đâu nghênh nghênh”.

Chữ “cái” được điệp lại 3 lấn qua 3 nét vẽ: “cái xắc”, “cái chân”, “cái đầu” đã làm cho nét vẽ sắc và khỏe, giọng thơ trờ nên hóm hỉnh yêu thương.

Lượm ngây thơ và hồn nhiên, tinh nghịch và yêu đời. Dáng điệu và cử chỉ của chú thật đáng yêu biết bao: “Ca lô đội lệch - mồm huýt sáo vang”. Lượm khác nào con chim non cất tiếng hót rộn ràng, tung bay trong nắng mới, nhảy nhót trên đường vàng. Một so sánh thật đắt:

“Như con chim chích
Nhảy trên đường vàng”.

“Con đương vàng” một hình ảnh sáng giá tượng trưng cho con đường đầy nắng đẹp đi tới tương lai xán lạn mà cách mạng đã đem đến cho thiếu nhi Việt Nam. Qua ngôn ngữ giàu hình tượng và biểu cảm, Tố Hữu đã dành cho chú đội viên nhiều trìu mến, trân trọng và yêu thương.

Những dòng thơ cuối đoạn, giọng điệu thơ thay đổi. Từ kể và miêu tả, Tố Hữu chuyển thành đối thoại. Cháu nói với chú niềm vinh dự lớn lao mà cháu được tham dự. Quê hương bị giặc chiếm đóng tàn phá, Lượm vui sướng được trở thành người chiến sĩ nhỏ cùng cha anh đánh giặc. Các từ ngữ như: “Vui lắm”, “thích hơn” đã biểu lộ một cách hồn nhiên tinh thần yêu nước và nhiệt tình kháng chiến cúa Lượm: 
Cháu đi liên lạc
Vui lắm chứ à
Ở đồn Mang Cá
Thích hơn ở nhà !”.

Quân đội đã trở tàanh đại gia đình của chua. Cuộc đời người đội viên liên lạc khác nào một cánh chim tung bay trong bão tố? Sao chẳng “vui”, chẳng “thích”, chẳng tự hào? Lượm là một trong những hình anh tuyệt đẹp của tuổi nhỏ chí cao:

“Tuổi nhỏ làm việc nhỏ
Tùy theo sức cứa mình
Đi tham gia kháng chiến
Để gìn giữ hòa bình”.
(“Thư trung thu” - Hố Chí Minh)

Nụ cười “híp mí”, và cái “Má đỏ bồ quân” là hai nét vẽ làm cho bức chân dung chú liên lạc thêm sinh động. Một tâm hồn trẻ trung, phơi phới hồn nhiên. Chú liên lạc “đi xa dần” sau một tiếng chào “đồng chí” nhiều thân thương:

“Cháu cười híp mí
Má đỏ bồ quân
- Thôi chào đồng chí !
Cháu đi xa dần...”.

Càu thơ “Cháu đi xa dần” như một dự báo: Phút giã biệt ở phố Hàng Bè. “Ngày Huế đổ máu” cũng lá phút vĩnh biệt. Người chú chẳng bao giờ gặp lại người cháu thân thương ấy nứa !.

Đoạn thơ trên đây cũng như bài thơ “Lượm” là một thành công đặc sắc của Tố Hữu viết về gương anh hùng của Lượm đã chiến đấu vì quê hương. Lượm đã hy sinh vì quê hương. Lượm đã tử thương nhưng tay chú còn “nắm chặt” bông lúa. Lượm đã ngã xuống nhưng hồn chú vẫn “bay” giữa đồng lúa thơm ngạt ngào mùi sữa:

“Cháu nằm trên lúa
Tay nắm chặt bông
Lúa thơm mùi sữa
Hồn bay giữa đồng”.

Đây là những câu thơ hay nhất nói về sự hy sinh của ngươi chiến sĩ trên chiến trường. Tố Hữu đã sáng tạo nên một không gian nghệ thuật có hương lúa quyện hồn liệt sĩ vừa thân thuộc bình dị, vừa bát ngát thiêng liêng. Chú đội viên liên lạc đã ngã xuống trong tư thế người anh hùng tuổi thiếu niên !.

Phần cuối bài thơ. Tố Hữu nhắc lại 8 câu thơ ở đoạn đầu: “Chú bé loát choắt... Nhảy trên đường vàng”. Cấu trúc ấy được thi pháp gọi là “đầu - cuối tương ứng” hoặc kết cấu vòng tròn. Trong bài thơ này, nó có một giá trị thẩm mĩ đặc sắc. Chú đội viên liên lạc đã anh dũng hy sinh ngoài mặt trận, nhưng tinh thần yêu nước, chí khí dũng cảm và tên tuổi người anh hùng tuổi thiếu niên vẫn bất tử, sống mãi trong lòng nhân dân ta. “Có cái chết hóa thành bất tử”, đó là sự hy sinh oanh liệt của Lượm. Tấm gương anh hùng của Lượm sáng mãi ngàn thu.