Phân tích truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa

Nhà văn Nguyễn Minh Châu sinh vào năm 1930, quê ở xã Quỳnh Hải, huyện Quỳnh Lưu, thuộc tỉnh Nghệ An. Ông tham gia vào bộ đội năm 1950, chiến đấu tại vùng địch hậu thuộc đồng bằng Bắc Bộ rồi đi vào chiến trường Quảng Trị, Thừa Thiên. Nguyễn Minh Châu là một nhà văn tiêu biểu trong nền văn học Việt Nam thời chống giặc Mỹ, đồng thời cũng là một người tiên phong xuất sắc trong công cuộc đổi mới văn học giai đoạn sau năm 1975. Ở giai đoạn trước, ông chính là ngòi bút với khuynh hướng lãng mạn và sử thi. Ở thời kỳ sau, ngòi bút của ông bắt đầu chuyển sang đề tài thế sự, quan tâm hơn đến đời sống của con người trong đời thường bao gồm những vấn đề về đạo đức và về triết lí nhân sinh. Tập truyện ngắn Những vùng trời khác nhau (viết năm 1970), tiểu thuyết Dấu chân người lính (viết năm 1972) với hình tượng chính là những người lính đang ngày đêm chiến đấu chống quân xâm lược Mĩ, để giải phóng miền Nam và thống nhất đất nước đã khẳng định thêm tài năng cũng như tên tuổi của Nguyễn Minh Châu trong nền văn học hiện đại. Ông cũng là nhà văn mở đường trong công cuộc đổi mới văn học cùng mối quan tâm đặc biệt đến phẩm giá, đạo đức và quan niệm sống của 1 con người sống trong đời thường. Điều ấy được thể hiện thông qua những tác phẩm như tiểu thuyết Miền cháy (viết năm 1977), Lửa từ những ngôi nhà (viết năm 1977) và những truyện ngắn bao gồm Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành, Khách ở quê ra, Bến quế, Bức tranh. Năm 2000, Nguyễn Minh Châu đã được Nhà nước trao tặng danh hiệu, Giải thưởng Hồ Chí Minh về lĩnh vực văn học và nghệ thuật.

Chiếc thuyền ngoài xa được sáng tác vào năm 1983 là một truyện ngắn vô cùng xuất sắc của ông trong thời kì sau; nội dung kể về chuyến đi công tác của một nghệ sĩ nhiếp ảnh, qua đó cũng thể hiện được cách nhìn của tác giả về hiện thực của cuộc sống, một cái nhìn vô cùng thấu hiểu và thấm đẫm tình thương cùng biết bao băn khoăn, day dứt về thân phận của con người. Tác giả gửi gắm trong truyện ngắn này về những chiêm nghiệm sâu sắc của bản thân về nghệ thuật. Nghệ thuật chân chính phải luôn luôn gắn liền với cuộc đời. Người nghệ sĩ không thể nào nhìn đời một cách hời hợt và giản đơn mà cần phải nhìn nhận cuộc sống cùng con người bằng cái nhìn vô cùng tỉnh táo và sáng suốt của lý trí kết hợp với sự rung động chân thành của trái tim nhân hậu.

Tác giả đã thể hiện lên phẩm chất vô cùng tốt đẹp của những con người lao động trong cuộc mưu sinh đầy khó khăn và hành trình kiếm tìm hạnh phúc. Những “hạt ngọc tâm hồn” không hiện ra ở trong lửa đạn của chiến tranh, mà ẩn sâu giữa đời thường đầy bão tố.

Nói tới nghệ thuật viết truyện ngắn, người ta thường nhắc tới ba yếu tố chính: Nhân vật, giọng điệu trần thuật cùng với tình huống truyện. Trong đó, việc sáng tạo được một tình huống truyện hấp dẫn và  độc đáo đóng vai trò then chốt và quyết định nên thành công của toàn tác phẩm. Có ba loại tình huống phổ biến nhất ở trong các tác phẩm truyện ngắn: tình huống về hành động, tình huống thể hiện tâm trạng và tình huống về nhận thức. Nếu tình huống về hành động chủ yếu nhắm tới hành động thể hiện bước ngoặt của nhân vật, tình huống thể hiện tâm trạng chủ yếu khám phá về diễn biến của tình cảm, cảm xúc của nhân vật thì tình huống về nhận thức chủ yếu cắt nghĩa những giây phút “giác ngộ” chân lý của từng nhân vật. Chiếc thuyền ngoài xa vốn dĩ được đánh giá là một tác phẩm xuất sắc bởi vì tác giả đã xây dựng được một tình huống truyện vô cùng độc đáo. Đó là tình huống về nhận thức và khám phá về cuộc sống cũng như nghệ thuật của hai nhân vật là Đẩu và Phùng.

Tình huống bất ngờ xuất hiện trong đã làm thay đổi hoàn toàn nhận thức của hai người trước những nghịch lý trong cuộc sống. Trong khi thiên nhiên mang vẻ đẹp toàn bích thì cảnh đời lại mang sự u ám, đáng buồn. Người có thiện chí giúp đỡ người gặp nạn lại bị chính nạn nhân từ chối quyết liệt. Người vợ luôn bị chồng hành hạ và ngược đãi, thế nhưng vẫn luôn cam chịu, quyết không từ bỏ chồng mà lại còn muốn bênh vực. Người chồng vẫn có trách nhiệm đối với gia đình nhưng ngày nào cũng trút giận bằng cách hành hạ vợ. Đứa con còn dám đánh bố mình vì quá thương mẹ…

Nội dung của câu chuyện có thể được tóm tắt như sau: Phùng là một người nghệ sĩ nhiếp ảnh được trưởng phòng giao cho một nhiệm vụ là đi chụp một cảnh biển sớm mai nhằm bổ sung vào bộ ảnh lịch. Anh đã về vùng ven biển miền Trung, nơi mà trước đây cũng đã từng tham gia vào chiến đấu chống giặc Mỹ. Phùng gặp lại Đẩu, một người bạn chiến đấu năm xưa và giờ là chánh án của tòa án huyện và được Đẩu giúp đỡ nhiệt tình. May mắn thay, sau vài buổi sáng kiên nhẫn “mai phục”, Phùng cũng đã bắt được khoảnh khắc kỳ diệu của Cái Đẹp trong nghệ thuật: “Có lẽ suốt một đời cầm máy ảnh chưa bao giờ tôi được thấy một cảnh “đất" trời cho như vậy: trước mặt tôi là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ. Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù màu trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào. Vài bóng người lớn lẫn trẻ con ngồi im phăng phắc như tượng trên chiếc mui khum khum, đang hưởng mặt vào bờ. Tất cả khung cảnh ấy nhìn qua những cái mắt lưới và tấm lưới nằm giữa hai chiếc gọng vó hiện ra dưới một hình thù y hệt cánh một con dơi, toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp, một vẻ đẹp thực đơn giản và toàn bích khiến đứng trước nó tôi trở nên bối rối, trong trái tim như có gì bóp thắt vào.”

Đoạn văn phía trên đẹp tựa bài thơ. Nguyễn Minh Châu đã sử dụng những ngôn ngữ một cách tài tình để vẽ một bức tranh với cảnh biển buổi sáng mờ sương mang đủ đường nét, sắc màu, ánh sáng và cả hình ảnh của những con người. Trong màn sương sớm được miêu tả trắng như sữa, phớt chút hồng ấm của ánh ban mai, hình ảnh của chiếc thuyền từ ngoài xa đang hướng mũi vào với bến bờ đẹp như mơ. Trên mui thuyền, những dáng người ngồi im ắng đầy nét tạo hình. Cận cảnh chính là tấm lưới vó, viễn cảnh của một chiếc thuyền thoát ẩn thoát hiện trong sương. Khung cảnh trở nên hài hòa đến độ toàn bích khiến cho trái tim của người nghệ sĩ nhiếp ảnh như bị thắt lại vì cảm giác quá sung sướng và hạnh phúc. Đó cũng chính là niềm hạnh phúc dành cho sự khám phá và sáng tạo, của sự cảm nhận Cái Đẹp tuyệt đẹp.

Dường như khi nhìn thấy được hình ảnh của chiếc thuyền ngoài xa bồng bềnh giữa biển trời mờ sương, Phùng cảm thấy tâm hồn của mình được thanh lọc và trở nên trong trẻo, tinh khôi bằng vẻ đẹp kỳ ảo của thiên nhiên. Chẳng cần phải lựa chọn hay xê dịch gì, anh đã nhanh nhẹn gác máy lên bánh xích của chiếc xe tăng hồng, bấm máy liên tục, thu vào một phần tư cuộn phim niềm hạnh phúc tột đỉnh của sự khám phá, sáng tạo ấy.

Khi cái cảm giác ngất ngây, thỏa mãn do những cảnh đẹp kỳ ảo vừa mang đến cho mình chưa kịp tan đi thì ngay lúc sau, Phùng đã tình cờ chứng kiến một cảnh tượng vô cùng đau lòng xảy ra ở ngay trước mắt: “Ngay lúc ấy, chiếc thuyền đâm thẳng vào trước chỗ tôi đứng. Một người đàn ông và một người đàn bà rời chiếc thuyền. Họ phải lội qua một quãng bờ phả nước ngập đến quá đầu gối. Bất giác tôi nghe người đàn ông nói chõ lên thuyền như quát: “Cứ ngồi nguyên đấy. Động đậy tao giết cả mày đi bây giờ”.”

Họ hiện ra ở một khoảng cách vô cùng gần, đủ để cho Phùng nhận thấy từng nét rõ ràng trên khuôn mặt của người đàn bà cùng vẻ mặt rất độc ác, đáng sợ của người đàn ông: “Người đàn bà trạc ngoài bốn mươi, một thân hình quen thuộc của đàn bà vùng biển, cao lớn với những đường nét thô kệch. Mụ rõ mặt Khuôn mặt mệt mỏi sau một đêm thức trắng kéo lưới, tái ngắt và dường như đang buồn ngủ. Người đàn ông đi sau. Tấm lưng rộng và cong như lưng một chiếc thuyền. Mái tóc tổ quạ. Lão đi chân chữ bát, bước từng bước chắc chắn, hàng lông mày cháy nắng rủ xuống hai con mắt đầy vẻ độc dữ lúc nào cũng nhìn dán vào tấm lưng áo bạc phếch và rách rưới, nửa thân dưới ướt sũng của người đàn bà… Hai người đi qua trước mặt tôi. Họ đi đến bên chiếc xe rà phá mìn. Người đàn bà đứng lại, ngước mắt nhìn ra ngoài mặt phá nước chỗ chiếc thuyền đậu một thoáng, rồi đưa một cánh tay lên có lẽ định gãi hay sửa lại mái tóc nhưng rồi lại buông thõng xuống, đưa cặp mắt nhìn xuống chân.”

Những gì xảy ra ở trước mắt khiến cho Phùng không thể tưởng tượng ra nổi. Bãi cát, nơi mà xác chiếc xe rà phá mìn bị hỏng cũng trở thành nơi hành tội: “Khi người đàn bà đứng lại, ngước mắt nhìn ra ngoài mặt phá chỗ chiếc thuyền đậu một thoáng thì: Lão đàn ông lập tức trở nên hùng hổ, mặt đỏ gay, lão rút trong người ra một chiếc thắt lưng của lính ngụy ngày xưa,… quật tới tấp vào lưng người đàn bà, lão vừa đánh vừa thở hồng hộc, hai hàm răng nghiến ken két, cứ mỗi nhát quất xuống lão lại nguyền rủa bằng cái giọng rên rỉ đau đớn: “Mày chết đi cho ông nhờ. Chúng mày chết hết đi cho ông nhờ!”.”

Thật kì lạ thay người đàn bà khốn khổ ấy không hề kêu rên một tiếng, không hề chống trả, cũng không trốn chạy mà luôn nhẫn nhục cam chịu. Cảnh tượng ấy đã làm cho nhân vật Phùng ngạc nhiên đến mức, trong vài phút đầu… cứ đứng đó há mồm ra mà nhìn. Lúc anh vứt chiếc máy ảnh xuống đất rồi chạy nhào tới thì có một thằng bé con bỗng giận dữ như một viên đạn đang lao thẳng tới đã nhắm thẳng vào mục tiêu là lão đàn ông. Đứa bé với sức mạnh vô cùng ghê gớm đã giằng được chiếc thắt lưng, rồi liền rướn thẳng người lên vung chiếc khóa sắt quật luôn vào giữa vùng ngực trần vạm vỡ đã cháy nắng… của lão. Giằng không được chiếc thắt lưng da, lão ta liền dang thẳng cánh tay cho thằng bé đó hai tát khiến cho thằng nhỏ lảo đảo ngã dúi dụi xuống cát… Đứa con đã liều lĩnh lao tới cứu mẹ, để chặn đôi bàn tay tàn ác của người cha đang giận dữ đến điên cuồng.

Khi thấy có người lạ chứng kiến cảnh bạo lực vừa diễn ra, người đàn bà dường như mới cảm nhận được sự đau đớn - vừa đau đớn lại vừa xấu hổ và nhục nhã. Tiếng gọi: “Phác, con ơi!” của người đàn bà tội nghiệp ấy cất lên một cách tủi nhục và cay đắng. Hình ảnh của người đàn bà ngồi bệt xuống trước mặt thằng bé, ôm chầm lấy đứa con rồi lại buông tay ra, chắp tay vái vài vái, rồi lại dang tay ôm chầm lấy… thật khác lạ những cũng thật xúc động. Chị ta đã lạy đứa con mình vì sợ con quá thương mẹ, bênh mẹ mà lại đánh bố thì lại phạm vào tội bất hiếu. Và hình ảnh của thằng nhỏ im lặng đưa mấy ngón tay khẽ sờ vào khuôn mặt của người mẹ như đang muốn lau đi những giọt nước mắt chất chứa trong từng nốt rỗ chằng chịt đã để lại ấn tượng sâu sắc trong tâm trí Phùng.

Cảnh tượng diễn ra và cũng kết thúc quá nhanh chóng khiến cho Phùng ngơ ngác nhìn về phía bờ phải khi người đàn bà đã buông đứa con ra, đi thật nhanh chóng và đuổi theo lão đàn ông. Cả hai người lại quay trở về chiếc thuyền. Điều kì lạ đó là: Như trong câu chuyện cổ đầy sự quái đản, chiếc thuyền lưới vó đã biến mất khiến cho Phùng phải bàng hoàng và sững sờ không hiểu tại sao!

Nguyễn Minh Châu đã phản ánh được một nghịch lý trong cuộc sống: khung cảnh thiên nhiên thì thật toàn bích nhưng cảnh tượng đời thường thì lại hết đỗi tăm tối và đáng buồn.

Lần thứ hai thấy cảnh bạo hành, Phùng chạy đến để bênh vực người đàn bà. Lão đàn ông cũng đánh anh bị thương. Anh được đưa tới trạm y tế của tòa án huyện rồi tình cờ anh đã nghe được người đàn bà bất hạnh ấy kể về gia cảnh của mình. Phùng và Đẩu đã lắng nghe với tất cả sự cảm thông và thương xót thật sự.

Sau khi thấy được những biện pháp giáo dục và răn đe người chồng không thấy kết quả, Đẩu với tư cách là một chánh án đã mời người đàn bà ấy đến tòa án nhằm trao đổi về vấn đề đó. Tuy đây là lần thứ hai được gọi đến tòa, nhưng người đàn bà vẫn mang một vẻ sợ sệt và lúng túng. Lúc đầu, chị ta cũng chỉ dám ngồi vào một góc tường, Đẩu mời thêm lần nữa mới rón rén bước đến ngồi ghé vào mép chiếc ghế nhưng vẫn cố thu người lại. Khi nghe vị chánh án hỏi: “Thế nào, chị đã nghĩ kĩ chưa? thì người đàn bà ngước lên nhìn rồi lại cúi mặt xuống đáp nhò: Thưa …”

Chánh án Đẩu tưởng rằng người đàn bà ấy hiểu được ý mình nên cũng có thái độ thân thiện và chân thành hơn nữa: “Đẩu gật đầu. Anh đứng dậy. Tự nhiên anh rời chiếc bàn đến đứng vịn vào lưng ghế người đàn bà đang ngồi, giọng trở nên đầy giận dữ, khác hẳn với giọng một vị chánh án: - Ba ngày một trận nhẹ, năm ngày một trận nặng. Cả nước không có một người chồng nào như hắn. Tôi chưa hỏi tội của hắn mà tôi chỉ muốn bảo ngay với chị: Chị sống không nổi với cái lão đàn ông vũ phu ấy đâu! Chị nghĩ thế nào?”

Đẩu khuyên chị ấy nên li hôn để thoát khỏi lão chồng hành hạ và ngược đãi. Có lẽ Đẩu tin vào giải pháp của mình đưa ra là đúng đắn, nhưng sau cuộc nói chuyện thì mọi lý lẽ của anh đều bị người đàn bà khốn khổ đó từ chối, bác bỏ.

Vị chánh án vừa dứt lời thì người đàn bà cũng sợ hãi ngước lên nhìn rồi sau đó lại cúi đầu xuống. Chị ta lại chắp tay vái lia lịa và xưng con với chánh án Đẩu: “Con lạy quý tòa… Quý tòa bắt tội con cũng được, phạt tù con cũng được, đừng bắt con bỏ nó… Đẩu ngạc nhiên bật hỏi: Sao, sao? tỏ vẻ không hiểu được sự éo le đó.” Còn Phùng, sau câu nói của người đàn bà ấy, anh cảm thấy rằng gian phòng lồng lộng gió biển của chánh án Đẩu tự nhiên bị hút hết không khí rồi trở nên ngột ngạt.

Sau khi nghe vị chánh án gọi mình bằng chị mà bỗng nhiên chuyển qua gọi bằng bà và nói về chủ trương kêu gọi hòa thuận - nghĩa là đồng ý với sự cầu xin của mình thì người đàn bà ấy thấy ngơ ngác hết nhìn vào Đẩu lại nhìn vào Phùng. Đến lúc hiểu ra, chị ta liền có sự thay đổi trong cách xưng hô, tự xưng chị, gọi Đẩu và Phùng là các chú bằng một giọng điệu vô cùng thân mật và chân tình: “Chị cám ơn các chú!… Đây là chị nói thành thực, chị cảm ơn các chú. Lòng các chú tốt, nhưng các chủ đâu có phải là người làm ăn… cho nên các chủ đâu có hiểu được cái việc của các người làm ăn lam lũ, khó nhọc…”

Rồi chị ta lại tâm sự về chuyện lấy chồng của bản thân. Thời trẻ, vì ngoại hình xấu nên chị không được bất cứ ai để mắt tới. Rồi chị có mang với một anh chàng làm nghề đánh cá tính tình cục cằn nhưng hiền lành lắm,… tức là lão chồng hung ác như bây giờ.

Chị ta than thở về cảnh nghèo đói, chiếc thuyền lưới vó thì rất nhỏ hẹp. Chị lại đẻ quá nhiều, nuôi không nổi. Vì vậy mới ra nông nỗi: “…bất kể lúc nào thấy khổ quá là lão xách tôi ra đánh, cũng như đàn ông thuyền khác uống rượu… Giá mà lão uống rượu… thì tôi còn đỡ khổ… Sau này con cái lớn lên, tôi mới xin được với lão… đưa tôi lên bờ mà đánh…”

Đẩu và Phùng đã lắng nghe từng lời chị ta nói về nỗi vất vả mà người đàn bà trên một chiếc thuyền đánh cá khi không có người đàn ông, nhất là những lúc biển động. Giọng nói của chị ta như đang giãi bầy, mong nhận được sự chia sẻ từ người nghe: “Mong các chú cách mạng thông cảm cho, đám đàn bà hàng chài ở thuyền chúng tôi cần phải có người đàn ông đổ chèo chống khi phong ba, đó cùng làm ăn nuôi nấng đặng một sắp con nhà nào cũng trên dưới chục đứa. Ông trời sinh ra người đàn bà là để đẻ con, rồi nuôi con cho đến khi khôn lớn cho nên phải gánh lấy cái khổ. Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống cho con chứ không thể sống cho mình như ở trên đất được! Mong các chú lượng tình cho cái sự lạc hậu. Các chú đừng bắt tôi bỏ nóỊ”

Vẻ mặt của người đàn bà ấy bớt sầu não phần nào khi kể về cuộc sống lam lũ và cực nhọc nhưng đôi khi vẫn có những niềm vui. Ấy là lúc vợ chồng con cái sống hòa thuận vui vẻ với nhau, vui nhất là khi nhìn đàn con được ăn no.

Chứng kiến cảnh người chồng vũ phu luôn đánh đập vợ một cách tàn nhẫn và nghe từ lời kể của nạn nhân, Phùng và Đẩu bỗng nhận ra được nghịch lý thứ hai của tình huống đó là: Người vợ thường xuyên bị người chồng đánh đập và ngược đãi; nhưng vẫn luôn nhẫn nhục cam chịu, quyết không từ bỏ chồng mà còn bênh vực lão. Người chồng vẫn mang trên mình trách nhiệm với gia đình nhưng ngày ngày càng khó khăn và quen cái thói hành hạ vợ.

Tất cả những điều đó đã tác động đến nhân vật Đẩu và Phùng, khiến cho họ có sự thay đổi ở trong nhận thức và riêng Phùng đã phát hiện ra nhiều bất ngờ trong quan hệ giữa hiện thực đời sống với nghệ thuật.

Trong Chiếc thuyền ngoài xa, tình huống truyện tựa như một vòng tròn đồng tâm mà người nghệ sĩ Phùng cũng như chánh án Đẩu cũng đều phải quay theo nó để rồi có được giây phút giác ngộ ra bản chất của cuộc sống cùng sự vỡ lẽ nhiều điều mà trước đó họ chỉ có suy nghĩ một chiều hoặc chưa từng nghĩ tới. Chẳng hạn như đằng sau sự vô lý lại có cái hợp lý. Chuyện người đàn bà sống lam lũ bị chồng của mình hành hạ tàn nhẫn thường xuyên là điều quá vô lý, nhưng người đàn bà đó không muốn từ bỏ chồng lại vô cùng hợp lý. Vấn đề tưởng chừng rất đơn giản nhưng lại chất chứa rất nhiều điều phức tạp.

Phùng và Đẩu với những nghề nghiệp khác nhau: một người là nghệ sĩ, một người là chánh án, nhưng sự thay đổi trong nhận thức của họ lại hoàn toàn giống nhau và đều bắt nguồn từ tấm lòng nhân hậu và từ mục đích tốt đẹp. Sau khi nghe được câu chuyện về người đàn bà hàng chài, cả hai đều thấy ngạc nhiên và ngỡ ngàng, rồi vỡ ra nhiều điều vô cùng mới mẻ: Cuộc đời này đã đầy rẫy những tình huống trái ngang mà sách vở chưa từng nhắc tới; còn có rất nhiều góc khuất ở trong tâm hồn của con người mà nghệ thuật vẫn chưa từng đề cập đến.

Là một chánh án, Đẩu vừa phải làm đúng phận sự là người đại diện cho pháp luật nhưng lại vừa phải thực hiện mệnh lệnh theo trái tim. Anh muốn cứu người đàn bà khỏi những trận đòn tàn ác của lão chồng bằng lời khuyên về cuộc ly hôn. Anh tin rằng lời khuyên của mình là đúng đắn nhưng anh đã sai. Ban đầu, Đẩu tưởng rằng chỉ cần ly hôn là cách giải quyết dứt điểm nhất khỏi sự bạo hành, là giải thoát được người đàn bà bất hạnh, nhưng khi nghe lời chị ta tâm sự thì anh bỗng nhận thấy quan hệ của vợ chồng họ trở nên phức tạp hơn nhiều. Từ ấy, anh hiểu được rằng: Muốn giải quyết được những vấn đề phức tạp trong cuộc sống, không phải chỉ dựa vào thiện chí hay vào pháp luật hoặc lý thuyết trong sách vở, mà còn cần phải thấu hiểu và cần có giải pháp thiết thực nhất. Hóa ra lòng tốt của anh lại chính là lòng tốt phi thực tế. Kiến thức trong sách vở mà anh đã được học cũng trở nên vô nghĩa trước những lý lẽ vừa mộc mạc lại sâu sắc của người đàn bà thất học đó. Sự yên ấm của một gia đình và tương lai của những đứa con bắt buộc chị ta phải im lặng và chịu đựng mọi thứ. Chị ta chỉ có một nguồn an ủi nhỏ nhoi duy nhất đó là cuộc sống của mình không chỉ toàn là những trận đòn roi tàn bạo của người chồng, mà còn có những giây phút vô cùng hạnh phúc như khi mà vợ chồng chung sống hòa thuận hoặc khi nhìn thấy đàn con của mình được ăn no.

Là một người lính xuất ngũ về làm chánh án của tòa án huyện vùng biển, Đẩu vẫn giữ nguyên nét lính vừa thẳng thắn lại nhiệt tình chống lại những cái ác, cái xấu. Phẫn nộ trước sự độc ác của người chồng, xót thương cho người vợ bị bạo hành liên tục với ba ngày một trận nhẹ, năm ngày lại một trận nặng nên anh đã đi trái với phương châm lấy hòa giải lên đầu trong khi xử những vụ án ly hôn mà khuyên thẳng với người đàn bà: “Chị không sống nổi với lão đàn ông vũ phu ấy đâu!” Anh thực thi luật pháp dựa vào lý thuyết sách vở và những nguyên tắc về đạo đức. Chính vì thế mà anh đã phán quyết có phần hơi đơn giản trước một cảnh ngộ đặc biệt ấy của người đàn bà hàng chài. Đáp lại lòng tốt của anh, người đàn bà đã tế sống và năn nỉ xin tòa đừng bắt chị phải bỏ nó. Người đàn bà dân chài ấy tuy thất học nhưng bằng sự từng trải sâu sắc cũng khiến một thứ gì đó vừa mới xuất hiện ra trong đầu vị Bao Công phố huyện. Có thể Đẩu đã bắt đầu hiểu được rằng muốn giúp mọi người thoát khỏi cảnh sống vừa đau khổ lại tăm tối thì cần có những giải pháp thiết thực hơn chứ không chỉ là thiện chí hay lí thuyết đẹp đẽ nhưng quá xa rời thực tiễn. Câu chuyện của người đàn bà đã giúp cho chúng ta hiểu rõ sự thật về nguyên nhân xảy ra bi kịch bạo hành trong gia đình, đó chính là cảnh đói nghèo, bế tắc ở trong cuộc sống. Đồng thời, chúng ta cũng có thể hiểu sâu hơn về đức dám hi sinh cùng tâm lý của người phụ nữ lao động trong tất cả nghịch cảnh của cuộc đời.

Sau khi đã chứng kiến cuộc nói chuyện của người đàn bà hàng chài với chánh án Đẩu, Phùng chợt nhận ra rất nhiều điều. Cái đẹp ở ngoại cảnh có thể che khuất đi cái xấu trong đời sống. Ban đầu, Phùng cũng ngây ngất trước vẻ đẹp rất thơ mộng và huyền ảo của chiếc thuyền ngoài xa. Về sau, anh lại nhận thấy rằng cái vẻ đẹp bên ngoài ấy đã che giấu đi thực tế nhức nhối ở bên trong. Ngược lại, cái xấu cũng có thể lấn át được cái đẹp. Tìm hiểu sâu thêm về hoàn cảnh người đàn bà hàng chài, Phùng lại thấy rằng thực tế nhức nhối đã làm cho những vẻ đẹp của con người bị lu mờ dần đi. Từ mối quan hệ vô cùng phức tạp ấy, Phùng đã suy ngẫm và rút ra cho mình nhận xét: Để hiểu được bản chất của một đời sống thì người nghệ sĩ không chỉ nhìn nhận một cách hời hợt và đơn giản, mà cần có cái nhìn đa chiều sâu, tỉnh táo và thực sự sâu sắc. Phùng đã phát hiện ra được những vẻ đẹp khác đang ẩn chứa phía sau những bức ảnh mà anh đã bỏ rất nhiều công sức mới có thể chụp được. Nó không toàn bích như một tấm ảnh về chiếc thuyền ngoài xa mà nó phản ánh vẻ đẹp của đời thường có phần đa đoan, đa sự. Người nghệ sĩ đừng bao giờ sử dụng cái nhìn đơn điệu và một chiều trước cuộc sống vốn dĩ đã phức tạp và bí ẩn. Nghịch lý cuộc đời vẫn luôn là một điều thách thức đối với tất cả chúng ta nên đừng vì khao khát với tới Cái Đẹp nghệ thuật mà quên đi hiện thực, bởi vì nghệ thuật chân chính sẽ được bắt nguồn từ cuộc đời và được sáng tạo cho cuộc đời. Trước khi là người nghệ sĩ biết rung động trước những Cái Đẹp thì hãy là một con người biết yêu, biết ghét, biết vui và buồn trước những lẽ thường tình, biết hành động vì những điều tốt đẹp trong cuộc sống.

Sự thật trần trụi ẩn bên trong Chiếc thuyền ngoài xa chắc hẳn đã làm cho cách nhìn, cách nghĩ cũng như cách cảm quan nghệ thuật của Phùng có sự thay đổi. Bức ảnh thế sự đã được tác giả Nguyễn Minh Châu phác họa nên, được nhà nhiếp ảnh chứng kiến và bấm máy vô cùng ý nghĩa. Nghệ thuật hướng tới Cái Đẹp nhưng không phải là sự lừa dối. Lãng mạn hóa cuộc đời và bôi hồng cho hiện thực cuộc đời chính là sự giả dối và vô nghĩa trong khi hiện thực của cuộc đời còn chất chứa nhiều mồ hôi và nước mắt.

Phùng bàng hoàng nhận thấy sau cảnh tượng đẹp như mơ của chiếc thuyền ngoài xa có biết bao nhiêu điều ngang trái và xót xa. Tình huống truyện được tạo dựng nhờ sự tương phản giữa cái đẹp của chiếc thuyền ngoài xa với hoàn cảnh éo le trong gia đình hàng chài. Chính gánh nặng về mưu sinh chồng chất trên đôi vai đã khiến người chồng thành một kẻ vũ phu và khiến cho người vợ thương con, vì sự nghiệt ngã trong nghề đi biển, vì hoàn cảnh sống vô cùng thiếu thốn trên thuyền và nhất là do sự thấu hiểu của người chồng hiền lành nhưng lại cục tính nên đã nhẫn nhục, chịu đựng mọi hành động tàn bạo của chồng. Nhưng người mẹ đó không biết rằng mình đã vô tình làm tổn thương tâm hồn của những đứa con. Thằng Phác vì quá thương mẹ, bênh vực mẹ mà cũng căm ghét chính người cha đẻ của mình.

Phùng cay đắng nhận ra được bi kịch và cái ác đang lộng hành trong gia đình thuyền chài ấy như thứ thuốc rửa vô cùng quái đản, làm cho mọi thước phim huyền diệu mà anh tốn công chụp được bỗng hiện thành hình ảnh khủng khiếp và ghê sợ. Giống như chiếc thuyền ngoài xa với vẻ đẹp vô cùng huyền ảo trong làn sương sớm, khi đi ra với khoảng cách thật xa xôi hoặc phơi mình dưới ánh mặt trời thì sẽ trở thành cái gì đó rất xấu xí và tầm thường.

Sau khi được gặp và nghe người đàn bà bất hạnh ấy kể về chính mình ở tòa án huyện thì Phùng mới nhận ra thêm nhiều điều về con người cũng như cuộc sống xung quanh. Anh đã hiểu tại sao người đàn bà ấy vẫn cam chịu đến nhẫn nhục, cắn răng để chung sống cùng người đàn ông coi hành động đánh vợ như phương thức duy nhất nhằm giải tỏa được những khổ đau và uất ức. Thì ra, trên thuyền vẫn rất cần sự có mặt của người đàn ông bởi nhiều lúc biển động, sóng to bão tố. Vả lại, ông trời sinh người đàn bà ra là để đẻ con và nuôi dạy con khôn lớn. Người vợ cần phải có một người chồng để cùng nhau làm lụng nuôi con. Chị ta hiểu rất chính xác rằng chỉ do đói nghèo và túng quẫn mà chồng mình trở nên hung bạo. Tình thương con cùng với lòng vị tha đã khiến cho chị quên đi những nỗi đau triền miên như là sóng biển, còn niềm hạnh phúc hiếm hoi như châu ngọc thì được chị giữ lấy làm nguồn động viện an ủi: “Trên thuyền cũng có lúc vợ chồng con cái hòa hợp vui vẻ,… Chị nói thật lòng: Vui nhất là lúc ngồi nhìn đàn con được ăn no.”

Câu chuyện khép lại bằng những hình ảnh của chuyến đi thực tế của Phùng. Bức ảnh về Chiếc thuyền ngoài xa đã được đưa vào trong bộ lịch phong cảnh biển và được đánh giá rất cao thông qua đoạn trích “Những tấm ảnh tôi mang về, đã được chọn lấy một tấm… Không những trong bộ lịch năm ấy mà mãi mãi về sau, tấm ảnh chụp của tôi vẫn còn được treo ở nhiều nơi, nhất là trong các gia đình sành nghệ thuật. Quái lạ, tuy là ảnh đen trắng nhưng mỗi lần ngắm kĩ, tôi vẫn thấy hiện lên cái màu hồng hồng của ánh sương mai lúc bấy giờ tôi nhìn thấy từ bãi xe tăng hỏng, và nếu nhìn lâu hơn, bao giờ tôi cũng thấy người đàn bà ấy đang bước ra khỏi tấm ảnh, đó là một người đàn bà vùng biển cao lớn với những đường nét thô kệch, tấm lưng áo bạc phếch có miếng vá, nửa thân dưới ướt sũng, khuôn mặt rỗ đã nhợt trắng vì kéo lưới suốt đêm. Mụ bước những bước chậm rãi, bàn chân giậm trên mặt đất chắc chắn, hòa lẫn trong đêm đông…”

Với Phùng, có lẽ coi đây như một chuyến đi mang ý nghĩa phát hiện và thức tỉnh: chiếc thuyền của nghệ thuật thì ở ngoài xa, ẩn hiện trong làn sương mù, còn sự thật về cuộc đời thì lại trần trụi và nằm ở ngay trước mắt. Qua đó, chúng ta có thể thấy được chân lí của cuộc đời có lúc không phải là chân lý về nghệ thuật. Điều ấy thể hiện thông qua chi tiết mỗi khi Phùng nhìn ngắm hay thưởng thức vẻ đẹp của những bức ảnh, anh đều cảm thấy rằng người đàn bà đó đang bước khỏi tấm ảnh.

Qua truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa, Nguyễn Minh Châu đã để lại một bài học về cái nhìn rất đa diện, cái nhìn để khám phá, sáng tạo nghệ thuật đối với những nghệ sĩ chân chính. Từ tình huống truyện có ý nghĩa khám phá, phát hiện về sự thật đời sống và thông qua sự thay đổi trong nhận thức của nhân vật Phùng và Đẩu, tác giả đã khẳng định thêm về mối quan hệ giữa nghệ thuật với hiện thực. Theo ông, bổn phận của một người nghệ sĩ là cần phát hiện ra được bản chất của cuộc đời. Cái Đẹp, cái Thiện trước tiên phải có sự chân thực, cuộc sống vốn dĩ phức tạp, chúng ta không thể nào đơn giản và sơ lược khi nhìn nhận về con người hay cuộc sống mà cần phải có cái nhìn vô cùng tỉnh táo, sâu sắc cùng với sự tìm kiếm và phát hiện để hiểu đúng hơn về bản chất của nó.
 

Nguyễn Minh Châu đã từng nói rằng: “Là một trong số những nhà văn mở đường tinh anh và tài năng nhất của văn học”. Giai đoạn trước cách mạng thì những sáng tác của ông thiên về khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn hơn, sau cách mạng, bằng sự tìm kiếm, đổi mới mà ngòi bút của ông đã hướng hẳn sang những vấn đề về thế sự, đời tư và đi sâu hơn vào cuộc sống của con người. Chiếc thuyền ngoài xa đã khai thác hết sức sâu sắc về số phận cá nhân và thân phận của con người trong cuộc sống muôn mặt đều đời thường. Tác phẩm mang tới đặc trưng trong phong cách sáng tác của ông giai đoạn sau cách mạng.

Mở đầu của tác phẩm là một khung cảnh thiên nhiên tuyệt mĩ, là cảnh đất trời cùng với chiếc thuyền mơ mộng và thanh bình đặt trong khung cảnh bầu trời sương lãng đãng, lại pha thêm chút hồng hồng từ ánh mặt trời chiếu vào. Cùng với đó là một vài bóng người lớn xen lẫn trẻ con ngồi im như những bức tượng trên chiếc mui khum khum đang hướng mặt tới bờ. Quả thực đó là bức họa vô cùng kì diệu, mỹ lệ mà tạo hóa đã tặng cho loài người. Khung cảnh ấy là khung cảnh mà bất kỳ người nghệ sĩ nào cũng mong muốn được bắt gặp một lần ở trong cuộc đời làm nghệ thuật của mình. Trước khung cảnh đó, sao người nghệ sĩ không rung động được, Phùng cảm thấy được tâm hồn mình đang thanh lọc, gột rửa và một niềm hạnh phúc trực trào dâng trong lòng mình. Phùng đã vừa hoàn thành được nhiệm vụ mà cấp trên giao cho, nhưng hơn hết là Phùng đã tìm thấy được tuyệt tác nghệ thuật.

Nhưng phía sau bức tranh tươi đẹp ấy là một sự thật đau lòng rất đáng kinh ngạc. Hiện thực trần trụi đã được mở ra trước mắt Phùng, người đàn bà vừa xấu xí, mặt thì rỗ, đi sau là một người đàn ông rất cao lớn và dữ dằn, tấm lưng rất rộng, cong như lưng của một con thuyền… Thì ra phía sau vẻ đẹp tuyệt mĩ mà Phùng vừa được chứng kiến lại là khung cảnh hết sức tàn nhẫn, nơi mà bạo lực gia đình vẫn còn diễn ra một cách khủng khiếp. Người đàn bà vẫn luôn cam chịu, nhẫn nhục mà lẳng lặng đi trước, còn người đàn ông đi phía sau, không nói lời nào, nhưng bỗng trở nên hùng hổ, mặt mũi đỏ gay sử dụng luôn chiếc thắt lưng vụt tới tấp vào vợ mình. Trước khung cảnh đó người nghệ sĩ Phùng đã không khỏi “kinh ngạc đến thẫn thờ”, “mấy phút đầu cứ đứng há mồm ra mà nhìn”, “chết lặng”… Khung cảnh lúc ấy đã cho nghệ sĩ Phùng cảm nhận được đầy đủ và chân thực hơn về góc nhìn cuộc sống: cuộc sống vốn không hề đơn giản, xuôi chiều nhưng chứa đựng rất nhiều nghịch lí, trong cuộc sống vẫn luôn tồn tại song song cả xấu – tốt, đúng – sai. Bởi vậy, khi muốn nhìn nhận bất cứ vấn đề gì cũng nên nhìn sâu, nhìn thật kĩ, đừng vội mà đánh giá sự vật hiện tượng chỉ thông qua vẻ bề ngoài của chúng.

Nếu như ở đầu tác phẩm người đàn bà hàng chài mới chỉ xuất hiện ở những nét vẽ rất sơ xài, thì trong cuộc gặp ở tòa án huyện, chân dung cũng như số phận của chị còn được thể hiện rõ nét hơn. Người đàn bà hàng chài có mặt tại tòa án huyện cũng do anh đã vào can ngăn người chồng không được tiếp tục đánh chị. Tuy nhiên anh cũng đã bị thương, sau lần ấy, anh quyết định nhờ tới sự giúp đỡ của Đẩu – người đại diện cho công lý và pháp luật nhằm giúp đỡ người phụ nữ khốn khổ đó.

Người đàn bà nhìn có vẻ ngoài bốn mươi tuổi, thân hình thì thô kệch, cao lớn và khuôn mặt xấu xí, còn bị rỗ mặt do một trận ốm. Người đàn bà ấy xuất hiện ở trong tư thế vô cùng sợ sệt, lúng túng, vì quá quen với môi trường là sông nước, lạ lẫm khi bước tới căn phòng toàn là bàn ghế và giấy tờ…. Chị chỉ dám ngồi thu mình ở bên mép ghế, vừa lo lắng lại sợ hãi. Chị sợ sự có mặt của mình có thể gây phiền hà và vướng víu cho những người khác. Trên gương mặt của chị không biểu lộ bất cứ một điều gì, rất bình yên và phẳng lặng, nếu không tìm hiểu có lẽ sẽ không thể biết hết được về người đàn bà ấy.

Thật nhẹ nhàng và bình thản chị đã kể về chính câu chuyện của cuộc đời mình. Chị vốn được sinh ra ở một gia đình khá giả trong phố buôn bán những vật dụng nhằm phục vụ cho nghề chài lưới nhưng lại không được ban cho nhan sắc, sau một trận đậu mùa thì mặt mày bị rỗ chằng chịt. Chị đã gặp gỡ và lấy được chồng, chính là người hiện tại. Cuộc sống gia đình cũng bắt đầu rơi vào những bi kịch khi mà họ sinh quá nhiều con, cuộc sống trên thuyền thì chật chội và bấp bênh, họ đã rơi vào cảnh vô cùng cùng túng, quẫn bách. Anh chồng trước kia vốn hiền lành nay lại trở nên cục cằn và dữ dằn, lại thường lôi chị ra để đánh. Chị chính là một nạn nhân trong việc bạo lực gia đình.

Nhưng phía sau vẻ ngoài thô kệch, xấu xí ấy, chị còn là một người sở hữu nội tâm sâu sắc, một tâm hồn rất đẹp và nhân hậu. Trước tiên người đàn bà hàng chài là một người thấu hiểu vô cùng sâu sắc lẽ đời. Chị không muốn từ bỏ chồng vì thứ nhất chị làm nghề hàng chài, trên một con thuyền thì không thể thiếu vắng vai trò của người đàn ông, nhất là lúc biển động. Thứ hai một mình chị cũng không tài nào gồng gánh và tự mưu sinh cho tất cả chín mười người con. Đối với chị thì hạnh phúc chính là khi được nhìn thấy chúng được ăn no. Thứ ba, cũng có đôi khi trên thuyền hai vợ chồng chị cùng đàn con quây quần và hạnh phúc, cho dù ít ỏi nhưng nó cũng phần nào giúp xoa dịu đi nỗi đau về thể xác sau mỗi trận đòn roi của chồng.

Không những thế, chị còn là người với tấm lòng vô cùng nhân hậu và bao dung. Tất cả mọi người đều đề xuất cho chị giải pháp là từ chối và tẩy chay gã đàn ông, riêng chị thì không muốn như thế. Chị sẵn sàng im lặng chịu trận, không cần chống trả, cũng không bỏ chạy. Rất thấu hiểu người chồng, thông cảm cho anh. Và đẹp đẽ nhất cũng chính là đức hi sinh và tình yêu thương các con vô bờ bến. Chị sẵn sàng chịu chồng đánh để đàn con của mình được ăn no và ngủ yên. Lo cho thằng Phác sẽ làm nên hành động sai trái, chị quyết định gửi nó lên ở cùng với ông ngoại, để nó không còn nhìn thấy cảnh bố đánh mẹ, để nó bớt đau lòng và không có những hành động trái với đạo lý. Đối với chị thì niềm vui và niềm hạnh phúc vô cùng đơn giản, là khi gia đình mình được hòa thuận, khi nhìn thấy đàn con được ăn no. Chị yêu các con, thương các con, mong cho các con nhanh khôn lớn nhưng không thể nào bảo vệ được tâm hồn của chúng. Người đàn bà hàng chài đã hiện ra với hình ảnh đại diện cho những người vô danh và nghèo khổ, lam lũ nhưng vẫn toát lên vẻ đẹp của tâm hồn đáng quý khiến cho họ trở nên không hề nhỏ bé một chút nào mà là hiện thân cho những điều đẹp đẽ nhất.

Bên cạnh người đàn bà hàng chài, ta phải nhắc tới Phùng, một người nghệ sĩ rất tài hoa, nhạy cảm trước những cái đẹp. Khi phát hiện ra cảnh đất trời tuyệt đẹp, trong lòng anh bỗng có những xúc cảm trào dâng: rung động, tâm hồn như được thanh lọc, hạnh phúc tràn ngập khắp tâm hồn, lôi máy ảnh ra bấm liên tục…

Không những thế anh còn là một người có trách nhiệm và có tấm lòng bao dung với cuộc đời và con người. Khi chứng kiến được cảnh bạo hành, anh sẵn sàng buôn bỏ chiếc máy ảnh xuống để giúp đỡ cho người phụ nữ tội nghiệp kia. Lần thứ hai can thiệp anh còn bị thương và vì vẫn rất lo lắng cho người phụ nữ đó, anh đã nhờ đến sự can thiệp của chánh tòa án huyện. Ngoài ra, anh còn là một người nghệ sĩ luôn trăn trở vì thiên chức nghề nghiệp của bản thân. Anh phát hiện ra vẻ đẹp tuyệt mỹ, nhưng phía sau cái đẹp lại là cái xấu, là một hiện thực trần trụi. Chiếc thuyền ngoài xa chính là hình ảnh của cuộc đời khi nhìn từ xa, khi quan sát bằng cái nhìn hời hợt. Bởi vậy, cần phải nhìn nhận con người và sự việc sao cho thấu đáo và toàn diện. Cùng với đó chính là bức tranh xuất hiện ở vị trí cuối tác phẩm, đem tới cho người nghệ sĩ Phùng một chiêm nghiệm khác đó là nghệ thuật phải luôn gắn liền với cuộc sống, không được tách rời cuộc sống và phải quay trở về để có thể phục vụ cuộc sống.

Với sự cách tân đổi mới trên cả hai phương diện là nghệ thuật và nội dung, Nguyễn Minh Châu đã tạo ra một tác phẩm vô cùng xuất sắc. Không lấy chủ đề những người hùng làm nhân vật chính mà đi sâu vào việc tìm tòi, phát hiện ra vẻ đẹp trong những con người bình thường. Tác phẩm là những đúc kết sâu sắc về nghệ thuật cũng như con người: về con người, phải nhìn nhận một cách đa chiều, đa diện, không nên chỉ đánh giá một cách phiến diện, một chiều; về nghệ thuật thì nghệ thuật chân chính luôn phải gắn bó với cuộc đời, xuất phát từ cuộc đời và cũng quay trở lại để phục vụ cho cuộc đời.
 

Nguyễn Minh Châu (1930-1989), là một cây bút sử thi lãng mạn, trước năm 1975 các tác phẩm của ông chủ yếu viết nhiều về đề tài người lính. Tuy nhiên sau năm 1980, sáng tác của ông đi sâu vào cảm hứng đời tư thế sự với vấn đề đạo đức và triết lí chân thực. Chiếc thuyền ngoài xa là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách ấy, với ngôn từ dung dị đời thường, truyện kể lại chuyến đi thực tế của một nghệ sĩ nhiếp ảnh và những chiêm nghiệm sâu sắc của ông về nghệ thuật và cuộc đời.

Nguyễn Minh Châu đã miêu tả bức tranh thiên nhiên kì vĩ, thơ mộng, đẹp mê lòng người. Bức tranh ấy quyến rũ kì lạ đối với những người biết yêu và thưởng thức cái đẹp như Phùng. Để có một bộ lịch nghệ thuật về thuyền và biển thật ưng ý, trưởng phòng đề nghị nghệ sĩ nhiếp ảnh Phùng đi thực tế chụp bổ sung một bức ảnh với cảnh biển buổi sáng có sương mù.

Nhân chuyến đi thăm Đẩu, người bạn chiến đấu năm xưa, giờ đang là chánh án huyện, Phùng đi tới một vùng biển từng là chiến trường cũ của anh thời chống Mĩ. Đã mấy buổi sáng mà anh vẫn chưa chụp được một bức ảnh nào. Sau một tuần lễ, Phùng đã chụp được một bức ảnh tuyệt đẹp về chiếc thuyền ngoài xa: “một chiếc thuyền lưới vó, như là một bức tranh mực tàu của một danh họa thời cổ”.

Mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe, bầu sương mù trắng như sữa có pha đôi chút màu hồng hồng do ánh mặt trời chiếu vào “toàn bộ khung cảnh từ đường nét đến ánh sáng đều hài hòa và đẹp, một vẻ đẹp đơn giản và toàn bích” đã khiến Phùng bối rối và trong trái tim Phùng “như có gì bóp thắt vào”, trong cái giây phút bối rối ấy Phùng “tưởng chính mình vừa khám phá thấy cái chân lí của sự toàn thiện, khám phá thấy cái không khí trong ngần của tâm hồn”.

Cái đẹp tuyệt đỉnh của ngoại cảnh đã mang lại khoảnh khắc hạnh phúc tràn ngập tâm hồn Phùng, anh đã bấm máy liên tục để thu hết vẻ đẹp tuyệt đỉnh của cảnh vật vào trong ống kính của mình. Tuy nhiên hiện thực lại không hề tươi đẹp đến như vậy.

Tác giả mô tả bức tranh tuyệt vời kia đồng thời với cuộc sống của một gia đình làng chài, một gia đình nhiều đau thương. Ở đó, tác giả tập trung thể hiện nhân vật người đàn bà hàng chài mang số phận bất hạnh, hằng ngày chịu bi kịch của bạo lực gia đình. Một người đàn bà vô danh, xấu xí nhưng bao dung, vị tha và hiểu lẽ đời sâu sắc. Một người đàn bà điển hình cho vẻ đẹp khuất lấp của phụ nữ miền biển nói riêng và phụ nữ Việt Nam nói chung.

Người đàn bà ấy ngoài 40, cái tên cũng không có, khi tác giả gọi là “mụ”, khi gọi là “chị ta”. Người đàn bà ấy có một ông chồng chỉ biết say xỉn, chửi bới và đánh đập. Nhưng bằng tình thương yêu con cái, chị vẫn cố gắng bám lấy biển, giữ lấy nhà, đùm bọc con cái.

Chị nhẫn nhịn chịu đánh, “3 ngày trận nhẹ, 5 ngày trận nặng” bởi chị hiểu rằng con thuyền giữa biển khơi cần một người đàn ông chèo chống. Tấm ảnh về chiếc thuyền thì rất đẹp, nhưng cuộc sống đích thực của gia đình dân chài trên chiếc thuyền ấy chẳng có gì là đẹp. Sự nghịch lí ấy đặt ra vấn đề đối với người nghệ sĩ về mối quan hệ giữa nghệ thuật và cuộc sống.

Tác giả còn xây dựng chân dung nhân vật Phùng. Phùng là người nghệ sĩ tài năng, say mê cái đẹp và trách nhiệm với nghề. Phùng có tấm lòng nhân hậu, thương người khi chứng kiến và sẵn sàng giúp đỡ người đàn bà xa lạ chịu bất công. Tuy không chấp nhận cái xấu nhưng Phùng lại chưa đủ sâu sắc lẽ đời. Phùng từng là người lính chiến đấu giải phóng miền Nam khỏi quân xâm lược nhưng lại không thể nào giải phóng được số phận của người đàn bà bất hạnh.

Làm thế nào để đem lại cái phần thiện trong người đàn ông ấy (chồng người đàn bà hàng chài). Trong một gia đình như gia đình vợ chồng làng chài, những đứa trẻ như chị Phác, cậu bé Phác lớn lên và sẽ thành người như thế nào? Những người nghệ sĩ như Phùng, những nhà quản lí xã hội như Đẩu sẽ làm gì để cuộc sống bớt đi những mảnh đời như vậy? Qua câu chuyện của người đàn bà, Phùng càng thấm thía: không thể đơn giản trong cái nhìn về cuộc đời và con người.

Chiếc thuyền ngoài xa, với việc xây dựng tình huống truyện độc đáo, mới lạ, mang ý nghĩa khám phá, và cách trao ngòi bút cho nhân vật kể chuyện (nhân vật Phùng) đã để lại ấn tượng sâu đậm. Tác phẩm đã đem đến cho người đọc những chiêm nghiệm thú vị về cuộc đời, con người và cả nghệ thuật.
 

Đối với một tác phẩm truyện ngắn điều làm nên linh hồn và thành công của truyện đó chính là cốt truyện hấp dẫn. Và để cho ra đời được một cốt truyện hấp dẫn đòi hỏi tác giả phải xây dựng được một tình huống truyện trau chuốt, mỹ mãn. Chiếc thuyền ngoài xa là một truyện ngắn như thế. Với một cốt truyện tài tình, bất ngờ Nguyễn Minh Châu đã truyền tải thành công được ý tưởng của mình và để lại nhiều ấn tượng khó quên trong lòng độc giả.

Trước tiên ta cần hiểu tình huống truyện là gì mà lại có vai trò quan trọng đến như thế. Tình huống truyện là cách sắp xếp các sự việc, không gian, thời gian, nhân vật theo một trình tự hợp lí để thông qua đó nhân vật hiện lên với màu sắc tâm lý rõ nét nhất, làm nổi bật chủ đề của tác phẩm. Thông thường trong truyện ngắn có ba loại tình huống truyện phổ biến: tình huống hành động; tình huống nhận thức và tình huống tâm trạng. Trong đó, tình huống hành động là xây dựng hành động có tính bước ngoặt cho tạo hình nhân vật; tình huống tâm trạng thiên về cảm xúc, diễn biến tâm lí nhân vật ở mặt trong và mặt ngoài còn tình huống nhận thức là những giây phút nhân vật tự chiêm nghiệm; tự giác ngộ những chân lí thông qua những bối cảnh cụ thể. Truyện ngắn “ chiếc thuyền ngoài xa” được xây dựng trên tình huống truyện nhận thức.

Tình huống truyện đầu tiên được mở ra hết sức độc đáo: Anh phóng viên Phùng là một tay săn ảnh nghệ thuật. Phùng có thể bỏ ra vài tuần đi công tác và vài ngày để kiếm tìm cho mình một bức ảnh ưng ý. Vào một buổi sáng sớm lang thang trên bờ biển, anh vô tình bắt chụp khoảnh khắc tuyệt đẹp của đất trời sương mờ: hình ảnh con thuyền mở ảo trong sương sớm nhạt nhòa. Dưới con mắt người nghệ sĩ, cảnh vật ấy hiện lên thật đẹp, thật nên thơ: vẻ đẹp trên mặt biển mờ sương như một bức tranh mực tàu của danh họa thời cổ, mũi thuyền in một nét mơ hồ lòe nhòe vào bầu sương mù trắng như sữa và màu hồng của mặt trời. Con người mang dáng dấp của sự làm chủ, vĩ đại đầy tự hào: ngồi im phăng phắc như tượng trên mũi thuyền đang hướng mặt vào bờ. Bức tranh thiên nhiên hiện lên trong tâm tưởng người nghệ sĩ mang vẻ đẹp thanh nhã, toàn bích, gây nên xúc động “bóp nghẹn trái tim”. Và rồi từ cái đẹp, người nghệ sĩ ấy thoảng thốt nhận ra rằng: À cái đẹp có sức lan tỏa vô cùng mãnh liệt, nó như gia vị làm sáng tâm hồn người, thanh lọc tâm hồn ta. Khoảnh khắc cái đẹp của tạo hóa lúc này choáng ngợp lấy tâm hồn Phùng, anh không cưỡng nổi lòng mình bấm máy lia lịa để thu hết cái khoảnh khắc đáng giá vô ngần ấy.

Thế nhưng khi con thuyền cập bờ, bước ra từ bức tranh toàn bích ấy lại là một câu chuyện đau xót. Đó là vẻ mệt mỏi, bơ phờ của những người hàng chài sau chuyến ra khơi mệt nhọc mà chẳng thu được gì. Là hình ảnh của người chồng vũ phu, thẳng tay rút chiếc thắt lưng lính ngụy ngày xưa ra quật tới tấp vào lưng vợ mình, vừa đánh vừa nguyền rủa cay nghiệt: “Mày chết đi cho ông nhờ, chúng mày chết hết đi cho ông nhờ,,,” Người đàn bà không hề chống cự, phản kháng mà chỉ biết khóc lóc, van nài, cam chịu trong vô vọng, mặc cho ông chồng thẳng tay hành hạ thân xác mình. Tại sao lại như vậy? Hiện diện trong tâm trí Phùng khiến anh chẳng thể nào lí giải cho kì được. Chưa kịp định hình thì trước mắt anh hình ảnh một đứa trẻ nhỏ lao tới, đó có lẽ là đứa con của mụ đàn bà kia. Nó lao tới chỗ bố nó, giật chiếc thắt lưng rồi vung mạnh đập vào ngực bố nó để bảo vệ mẹ nó. Trời một đứa trẻ tại sao lại có thể làm như thế với người đã sinh ra nó có công dưỡng dục nó. Nghịch lý của của cuộc sống đã hiện diện quanh đây: một người vợ tốt bị hành hạ nhưng vẫn không bỏ chồng; một người chồng ghét vợ, đánh vợ nhưng không bỏ vợ và một đứa con có thể sẵn sàng xuống tay với bố để bảo vệ mẹ. Tình huống truyện đi từ những bất ngờ này đến bất ngờ khác, chuyển đổi linh hoạt, thống nhất đã bộc bạch nỗi niềm trăn trở của Nguyễn Minh Châu, đó là mối quan hệ giữa nghệ thuật giữa văn chương với cuộc sống con người. Bước ra từ một bức tranh toàn bích, đẹp đẽ chưa chắc đã là một sự hoàn hảo, đôi khi nó lại chính là một sự thật trần trụi. Nghệ thuật là một cái gì đó xa vời, mờ ảo như chiếc thuyền ngoài khơi xa; còn hiện thực cuộc sống lại chỉ được hiện diện khi nó được quan sát một cách trực tiếp, rõ nét, tai nghe mắt thấy. Nghệ thuật chỉ vẹn tròn và có ý nghĩa chỉ khi nó khắc họa được hết cuộc sống, phản ánh được cuộc sống, phát triển cuộc sống tốt đẹp hơn. Nỗi lòng của Nguyễn Minh Châu cũng thay lời mà Nam cao muốn gửi gắm: “nghệ thuật không cần phải là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối, nghệ thuật chỉ có thể là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp lầm than… (Trăng sáng)”.

Đâu chỉ dừng lại ở đó, Nguyễn Minh Châu còn mang đến một triết lý nhân sinh sâu sắc qua một tình huống đặc sắc nữa. Đó chính là giây phút tại huyện khi người đàn bà được bao công Đẩu hết sức khuyên răn, đưa ra đủ mọi thứ lí lẽ hợp tình hợp lí trên đời nhưng người đàn bà kham khổ kia vẫn xin không bỏ chồng. Dưới con mặt người ngoài cuộc nhìn vào thì bỏ chồng là cách tốt nhất để giải thoát cho chị ta, để chị ấy được sống cuộc sống tốt đẹp hơn thế nhưng chị ta lại xin, van nài không cho bỏ chồng. Người đàn bà ấy có những lí lẽ cho riêng mình, người đàn bà ấy đã nhìn thấu suốt một cuộc đời, đã trải nghiệm những cái mà Đẩu và Phùng chưa bao giờ thấy được: “các chú đâu có thể hiểu được cái việc của các người làm ăn lam lũ, khó nhục…”, “ chưa bao giờ các chú biết như thế nào là nỗi vất vả của người đàn bà trên một chiếc thuyền không có đàn ông…”, “Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống cho con chứ không phải sống cho mình như ở trên đất được!.

Những lời thở than người đàn bà hàng chài khiến Đẩu và Phùng vỡ lẽ được nhiều điều: Phán quyết bỏ chồng của Tòa dưới con mặt của người ngoài đó là sự giải thoát cho người phụ nữ nhưng thực ra nó lại là quyết định đánh đổi hết tất cả của người vợ; người đàn bà dù mạnh mẽ đến đâu cũng cần có một bờ vai nương tựa, chở che; Người đàn ông vũ phu ấy lại đáng thương hơn là đáng trách và một chân lý không thể chối bỏ: những kiến thức sách vở chỉ là kẻ ngây thơ trước thực tế muôn màu, muôn sắc, phức tạp.

Với hai tình huống truyện độc đáo, bất ngờ được đặt xen kẽ, thống nhất trong cốt truyện đã làm nổi bật lên chiều sâu tư tưởng và giá trị cho truyện ngắn. Thông qua truyện ngắn Chiếc thuyền ngoài xa nhà văn Nguyễn Minh Châu muốn nhắn gửi đến độc giả một triết lý vô cùng sâu sắc: Để thấu hiểu hết cái sự đời ta không nên chỉ ngắm nhìn nó qua lăng kính của sách vở mà phải đi sâu đi sát vào thực tế, tìm tòi, khám phá, và cảm nhận để có thể ngắm nhìn hết cái khối đa diện của cuộc sống.