Nguyễn Thi là một cây bút văn xuôi tiêu biểu cửa nền văn học chống Mỹ. Trước khí tham gia chiến đấu ở chiền trường Nam Bộ, ông đã được biết đến với bút danh Nguyễn Ngọc Tấn qua hai tập truyện ngắn "Trăng sáng" và "Đôi bạn". Khi vào Nam, ông vừa cầm súng, vừa cầm bút với bút danh mới là Nguyễn Thi. Với bút danh này người ta đã được đọc nhiều tác phẩm của ông: "Người mẹ cầm súng". "Khi mẹ vắng nhà" "Chuyện xóm tối", "Ước mơ của đất", cuốn tiểu thuyết dang dở: "Ở xã Trung Nghĩa”.v.v...
Văn Nguyễn Thi kết hợp được nhuần nhuyễn giữa yếu tố sử thi và yếu tố tiểu thuyết, ông ca ngợi chủ nghĩa anh hùng cách mạng của người Việt Nam khi đương đầu với đế quốc bằng một thứ văn giàu chất liệu hiện thực và tươi rói những cảnh sống đời thường. Nguyễn Thi có biệt tài trong việc nắm bắt tâm lý và cốt cách của người dân Nam Bộ.
"Những đứa con trong gia đình" thuộc vào những truyện đặc sắc nhất của Nguyễn Thi. Nó đã kết tinh được những sở trường của tác giả. Tác phẩm viết về gia đình mà lại thể hiện được một hiện tượng lịch sử: quy luật chuyển giao thế hệ của người Việt Nam .
Trong truyện này tác giả đã viết về cả một gia đình lớn với rất nhiều nhân vật nhưng độ đậm nhạt của từng nhân vật không giống nhau. Tác giả đã chia thành hai tuyến nhân vật để mô tả một gia đình. Đó là những nhân vật thuộc thế hệ cha anh và những nhân vật thuộc thế hệ con cháu.
Ở thế hệ trước, phần lớn là những nhân vật phụ: ông nội, bà nội, ba và má của Việt, các chú thím... Họ đều là những thành viên mẫu mực của gia đình. Ai cũng yêu nước, yêu quê hương, căm thù giặc và sẵn sàng xả thân vì đất nước. Trong đó nhân vật được mô tả đậm nét hơn cả là chú Năm. Chú Năm là một người yêu lao động, rất gắn bó với quê hương, nhất là gắn bó với miệt vườn và đồng ruộng. Chú cũng là một người giàu lòng yêu nước, đầy tâm huyết cách mạng. Tham gia cuộc kháng chiến chín năm, chỉ khi bị thương chú mới trở về quê, làm cái nghề sông nước. Không trực tiếp cầm súng nữa, nhưng nhiệt tình cách mạng trong chú không hề giảm sút. Về quê hương, chú lại đóng góp cho cách mạng theo cách riêng của mình: chăm lo đến sự trưởng thành của thế hệ sau. Hàng ngày chú động viên, khuyến khích và giáo dục chị em Việt và Chiến theo cách riêng của chú.
Lòng yêu nước và .căm thù giặc của chú Năm có màu sắc đặc biệt. Nó tự nhiên như hơi thở của chú. Mọi hành động, mọi cử chỉ của nhân vật này được mô tả trong câu chuyện nhất nhất đều xuất phát từ tình yêu và lòng căm thù giặc. Cho nên, có thể nói chất anh hùng đã hoá thành máu thịt trong những con người như chú Năm.
Nhắc đến nhân vật chú Năm không thể không nhắc đến những chi tiết đặc sắc này: giọng hò, cuốn sổ gia đình và triết lý về sông nước của chú. Chú Năm rất hay hò, nhưng tiếng hò của chú không đơn giản chỉ là lời hò hát để giải sầu mua vui của một người làm nghề sông nước. Trái lại, tiếng hò ấy là hình thức để bày tỏ tâm huyết bên trong của mình. Cho nên khi chú hò là khi chú muốn gửi gắm tâm sự cách mạng của mình vào trong giọng hò đó":. "Chú già rồi, giọng hò đã đục và tức như gà gáy. Lúc đó gân cổ chủ nổi đò lên, tay chú dặt lên vai Việt, đầu chú lắc lư, nhắn nhủ làm như Việt chính là nơi cụ thể để chủ gửi gắm những câu hò đó". Đến khi thấy Việt và Chiến đã lớn, chú hoàn toàn tin rằng Việt và Chiến đã đủ sức để gánh vác những việc lớn của xã hội, thì chú cũng cất lên tiếng hò. Tiếng hò của chú Năm vang lên như một hiệu lệnh, như một lời hịch lên đường, như một lời nhắn nhủ của hậu phương, lại như một lời thề: "Câu hò nổi lên giữa ban ngày, bắt đầu cất lên như một hiệu lệnh giữa ánh nắng chói chang, còi kéo dài, từng tiếng một kéo ra, nhắn nhủ, tha thiết, cuối cùng ngắt lại như một lời thề dữ dội". Do đó ta có thể thấy tiếng hò này là sự lên tiếng của bầu nhiệt huyết, sự lên tiếng của lòng yêu nước thấm sâu trong con người chú Năm.
Bên cạnh đó là hình ảnh cuốn sổ gia đình. Cuốn sổ nhỏ này có một ý nghĩa hết sức đặc sắc. Nó vừa là một cuốn gia phả, vừa là một cuốn lịch sử, vừa là bảng vàng ghi công để tuyên dương công trạng, vừa là một tấm bia căm thù khắc sâu những món nợ máu với đế quốc, vừa là một cuốn nhật ký ghi lại những việc hằng ngày, vừa như một bản quyết tâm thư của cả một đại gia đình... mà nói chung cuốn sổ này như một thứ biểu tượng về sứ mạng lịch sử. Trước kia cuốn sổ do thế hệ cha anh giữ gìn và ghi chép. Nay, khi thế hệ con cháu đã trưởng thành, chú Năm lại đem cuốn sổ kia giao cho thế hệ mới để thế hệ này viết tiếp những trang mới cho gia đình. Cho nên "Những dứa con trong gia đình" cũng chính là câu chuyện về một cuộc chuyển giao lịch sử. Đó là cuộc chuyển giao thế hệ. Nó thể hiện một cách giản dị mà sâu sắc một quy luật phổ biến của lịch sử Việt Nam và cũng chính là quy luật của sức sống Việt Nam. Đó là: đánh giặc ngoại xâm đã trở thành sự nghiệp chung của nhiều thế hệ. Nó là cái tình thần đã được Tố Hữu viết thành hai câu thơ:
Lớp cha trước lớp con sau
Đã thành đồng chí chung câu quân hành
đã được Hoàng Trung Thông viết trong "Bài thơ trên báng súng":
Ta lại viết bài thơ trên báng súng
Con lớn lên đang viết tiếp thay cha
Người đứng dậy viết tiếp người ngã xuống
Người hôm nạy viết tiếp người hôm qua,
Là người làm nghề sông nước, Chú Năm đã dùng chính những hình ảnh dòng sông để triết lý về những truyền thống yêu nước của từng gia đình, mọi gia đình trong dân tộc Việt Nam: "Chú kể chuyện con sông nào nước ta cũng đẹp, lắm nước bạc, nhiều phù sa, vườn ruộng mát mẻ cũng sinh ra từ đó. Trăm sông đổ về một biển, con sông nào của gia đình ta cũng đổ về biển, mà biển thì rộng lắm..."
Chú Năm là nhân vật tiêu biểu cho phẩm chất của một người Nam Bộ, với một lòng yêu nước, yêu quê hương gần như bản năng. Trong câu chuyện này, chú Năm chỉ là nhân vật phụ (so với chị em Việt và Chiến), nhưng chính nhân vật này đã giúp cho Nguyễn Thi bộc lộ khá sâu sắc tư tưởng của cả câu chuyện, giúp cho Nguyễn Thi ca ngợi được chủ nghĩa anh hùng cách mạng của con người Việt Nam trong kháng chiến.
Nhân vật trung tâm của câu chuyện này vẫn là Việt và Chiến. Đây là thành công đáng kể nhất của Nguyễn Thi trong "Những đứa con trong gia đình": Chọn những nhân vật như Việt và Chiến để mô tả, Nguyễn Thi đã đứng trước một thách thức đáng sợ. Bởi vì Việt và Chiến ở vào một lứa tuổi khá đặc biệt. Họ không còn là những đứa trẻ con, nhưng cũng chưa hẳn là người lớn. Hơn nữa Việt và Chiến lại không thật cách nhau về tuổi tác, một người là con gái, một người là con trai, cho nên làm thế nào để tả được nhân vật nào ra nhân vật ấy là điều không hề đơn giản, Nhưng chúng ta thấy, cuối cùng Nguyễn Thi đã hoàn thành công việc của mình khá hoàn hảo.
So sánh nhân vật Việt và Chiến, chúng ta sẽ thấy sự sinh động đầy thuyết phục của hai nhân vật này. So sánh hai nhân vật này trước hết là thấy những điểm giống nhau của họ, giống như mọi thành viên trong đại gia đình này. Việt và Chiến cũng có một tinh thần yêu quê hương đất nước và căm thù giặc sâu sắc. Dường như đây là dòng máu chung của đại gia đình này, cứ chảy từ bầu tâm huyết của thế hệ này sang huyết quản của thế hệ khác. Tình yêu quê hương của họ gần như là bản năng. Nhất là lòng căm thù. Tuy là những đứa trẻ mới lớn nhưng Việt và Chiến đã khắc sâu trong tâm khảm mình mối thù với những kẻ đã giết hại ba má mình. Thậm chí, họ coi ý nghĩa của toàn bộ cuộc đời mình giờ đây là ở chỗ: phải trả thù bằng được cho ba má, Chính vì nung nấu mối thù này mà cả Việt và Chiến đều rất giàu ý chí. Mối thù mang trong lòng ấy đã làm cho họ lớn nhanh hơn, khẩn trương hơn. Khi nghe chú Năm nói lần này ra đi, thù ba má chưa trả mà trở về thì chú chặt đầu, nhân vật Việt đã nói tỉnh queo: "Chị có bị chặt đầu thì bị chứ chừng nào tôi mới bị". Còn Chiến thì cũng rất khẳng khái nói: "Tao đã nói rồi, làm thân con gái ra đi chuyến này, nếu địch còn thì tao mất, vậy à!"
.
Cả hai chị em đều là những người chiến đấu hết sức quả cảm. Họ đã từng phối hợp với địa phương quân tiêu diệt tàu chiến của địch trên sông Định Thuỷ. Mặc dù còn thiếu năm, thiếu tháng mới đủ tuổi đi bộ đội, nhưng cả hai chị em đều xung phong đăng ký tòng quân. Bị lạc trong rừng, bị thương, nhưng Việt vẫn đeo bám được xe tăng địch, dùng lựu đạn ném vào buồng lái tiêu diệt được xe tăng. Như thế Việt và Chiến xứng đáng là những đứa con của một gia đình giàu truyền thống. Chỉ cần đôi nét, mà Nguyễn Thi đã dựng lên được chân dung của cả một gia đình.
Tuy nhiên, sự độc đáo của ngòi bút Nguyễn Thi chưa phải bộc lộ ở những điểm giống nhau của hai nhân vật Việt và Chiến mà chính là thể hiện ở những nét vẽ khác nhau về họ. Hai nhân vật này hiện ra với những nét cá tính riêng biệt không thể lầm lẫn. Nếu không phải là một người hiểu biết tâm lý giới tính và tâm lý thế hệ chắc chắn Nguyễn Thi không thể có được thành công ấy.
Chị Chiến đúng là một cô gái. Còn Việt rõ ra là một bé trai mới lớn. Chị Chiến chăm chỉ, cần mẫn, kiên nhẫn bao nhiêu thì Việt lại tỏ ra đại khái, nôn nóng, xốc nổi bấy nhiêu. Hai chị em cùng đọc cuốn sổ gia đình của chú Năm, nhưng Việt không thể ngồi được lâu. Đánh vần được vài trang, Việt không thể tiếp tục được, chú bỏ đi câu cá, vặt ổi. Còn chị Chiến kiên nhẫn ngồi từ trưa cho đến xế, từ xế cho đến chạng vạng tối, lần theo từng nét chữ khi mờ khi tỏ, khi đứng khi xiên của chú Năm để đọc cho bằng hết cuốn sổ đó. Là con gái cho nên Chiến ít lời, kín đáo hơn, thường lặng lẽ làm việc, âm thầm suy nghĩ, ít nói năng, phát biểu. Còn Việt thì hiếu động, nông nổi, "ruột để ngoài da”. Là con gái cho nên chị Chiến cũng hay chú ý đến hình thức của mình, lúc nào trong túi cũng có một cái gương nhỏ, lúc nào rảnh việc hoặc giữa hai trận đánh lại lấy ra soi...
Tuy chỉ chênh nhau hơn một tuổi nhưng chị Chiến đúng là một bà chị gái còn Việt đúng là một cậu em trai, Là chị cho nên Chiến bao giờ cũng đảm đang, tháo vát, quán xuyến mọi việc. Sinh ra trong hoàn cảnh đặc biệt, sớm mồ côi ba má, chị Chiến đã sớm ý thức được vai trò của mình phải đảm đương trách nhiệm trụ cột gia đình. Chị Chiến đã phải lớn vượt lên so với lứa tuổi để thay mặt cha mẹ lo liệu công việc, bảo ban các em. Còn Việt là cậu em, cho nên thường chểnh mảng, thụ động, ỷ lại. Là chị gái cho nên chị Chiến sẵn sàng nhường nhịn em, mặc dù với sự gần nhau về tuổi tác, việc nhường nhịn chẳng dễ dàng gì. Còn Việt thì cậy thế làm em bao giờ cũng có tâm lý đòi hỏi chị phải hy sinh cho mình, cho nên thường hiếu thắng và đành hanh, chành chọe với chị. Đi bắt ếch về, khi trút vào thùng cả Việt và Chiến đều giành phần nhiều về mình, nhưng cuối cùng bao giờ Chiến cũng nhường em. Khi đánh tàu trên sông Định Thuỷ, Việt giành công mình bắn trước, Chiến cũng nhường em nốt, ở những việc như thế, tư cách chị là sẵn sàng nhường nhịn. Nhưng có một việc Chiến kiên quyết không nhường, ấy là việc ghi tên tòng quân. Nhưng tính cách của người chị lại cũng chính là ở chỗ đó. Thực ra đây là một đức hy sinh lớn, một sự nhường nhịn lớn, Chiến muốn dành cho em sự an toàn, yên ổn, còn giành về mình phần nguy hiểm của chiến trận. Là người chị cho nên Chiến tỏ ra chín chắn, già dặn, chu đáo còn Việt thì nông nổi, cạn nghĩ. Một trong những tình tiết cảm động nhất của câu chuyện này là cuộc bàn bạc của hai chị em vào cái đêm cuối cùng trước khi ra trận. Họ phải làm những phần việc quá sức so với độ tuổi của mình. Đó là việc nhà cửa, những tài sản, mấy công đất, việc nuôi dạy thằng út em, việc hương khói cho ba má, chị Chiến đã suy nghĩ kỹ lưỡng, nhưng trong nhà chỉ có hai chị em. cho nên Chiến vẫn đem ra bàn bạc một cách dân chủ. Tuy vậy, Chiến đã có chủ kiến từ trước, mọi việc đã được sắp xếp, cắt đặt đâu ra đấy, khiến cho Việt thấy chị Chiến chín chắn, già dặn không ngờ "giống in như má". Còn Việt, vừa nghe chị bàn những việc quan trọng, vừa để mắt đến mấy con đom đóm bay vào nhà, khi nó bay sát gần mình, Việt nhoài người chộp vào lòng tay và trong lúc chị Chiến vẫn còn thao thao bất tuyệt thì Việt đã ngủ khì từ lúc nào. Việt đúng là còn nguyên tâm lý của một đứa trẻ mới lớn: đi đánh giặc không sợ chết nhưng lại sợ ma, khi gặp anh Tánh thì vừa cười lại vừa mếu, kể chuyện gia đình mình nhưng riêng chị Chiến, Việt giấu biệt. Đã đàng hoàng là một Chiến sĩ giải phóng đeo trên cổ cái ná thun để bắn chim. Ngộ nhất là cái cách Việt hình dung về cái chết: chết là người thật nằm dưới nền nhà còn người giả thì bay lên mái nhà.
Phải nói Nguyễn Thi rất sắc sảo trong việc dùng chi tiết để cá tính hóa nhân vật. Dưới ngòi bút của nhà văn, nhân vật nào cũng sống. Câu chuyện nhờ đó mà chân thực, đầy tính thuyết phục.