Có lẽ ở nền văn học nào, thời đại văn học nào người ta cũng thấy tồn tại một nguồn cảm hứng đầy tinh thần nhân văn, ấy là cảm hứng về con người và sự nghiệp của những danh nhân văn hoá. Ngoại trừ những bài chỉ dừng ở mức thù tạc, giao đãi, lễ lạt, thành công chủ yếu ở đây trước hết thuộc về những tác phẩm xuất phát từ tấc lòng tri âm, tri kỷ. Người nay đồng cảm với người xưa, viết về người xưa nhưng để ký thác những tâm sự tri âm của người nay. Mà phần lớn là nỗi niềm của những kẻ tuy cách xa về không gian, về thời đại, nhưng đều là "đồng bệnh tương liên". Ngày xưa Nguyễn Du đã viết về Đỗ Phủ, Khuất Nguyên, Tiểu Thanh... là thế. Giờ đây, Tố Hữu cũng viết về Tố Như như vậy. "Kính gửi cụ Nguyễn Du" được viết nhân 200 năm sinh, đại thi hào là tấc lòng tri âm của Tố Hữu dành cho tác giả "Truyện Kiều", là sự cảm thông của một nhà thơ với một nhà thơ, một người thời chống Mỹ với một người thời đen tối của chế độ phong kiến, một người cách mạng với một người nạn nhân của những thể kỷ tăm tối bạo tàn...
Bằng thể thơ lục bát, bằng hình thức tập Kiểu, Tố Hữu đã tạo nên một tiếng thơ thật cảm động. "Kính gửi cụ Nguyễn Du" là tiếng nói tri âm, là bắc một nhịp cầu giao cảm với người xưa. Mà với tác giả "Truyện Kiều", nhịp cầu khăng khít nhất khó có thể là gì khác hơn ngoài thể thơ lục bát và lối tập Kiều. Trong "Kính gửi cụ Nguyễn Du", người ta thấy Tố Hữu và Tố Như có cùng một tiếng nói. Nói khác đi Tố Hữu đã nói bằng chính cái ngôn ngữ của Tố Như. vì thế mà âm điệu thì trang trọng cổ điển, không khí đượm một vẻ "Truyện Kiều" - Ta nói rằng Tố Hữu đã nhập được vào linh hồn của người xưa.
Bày tỏ sự cảm thông với tâm sự bi kịch của con người Nguyễn Du, bày tỏ sự xót thương đối với nỗi khao khát đồng cảm tri âm của Nguyễn Du, bày tỏ sự tha thiết với "tấm lòng thơ vẫn tình đời thiết tha" của Nguyễn Du..., Tố Hữu cứ dần dà trải lòng mình ra theo từng đoạn thơ gửi Nguyễn Du. Nhưng tiếng nói tri âm, cuối cùng cứ phải kết lại thành niềm trân trọng, biết ơn, thành những lời đánh giá đối với các phần tinh tuý nhất của người tri kỷ trong kiệt tác "Truyện Kiều", Bốn câu thơ sau đây là sự kết lại ấy:
Tiếng thơ ai động đất trời
Nghe như non nước vọng lời ngàn thu
Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du
Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngay.
Ấy chính là những lời mẹ ru Hoài Thanh lấy làm căn cứ để khẳng định: sau cách mạng chưa có ai đánh giá Nguyễn Du cao như Tố Hữu. Tố Hữu cảm nhận tiếng thơ Nguyễn Du trong một tương quan kỳ vĩ: thơ Nguyên Du ở giữa "đất trời" và trong "nghìn năm". Nghĩa là trong sự trường tồn, đời đời, vĩnh hằng!
Ngày trước, lần đầu tiên khi gặp Bác Hồ trong "Sáng tháng năm", Tố Hữu đã cảm nhận về tiếng nói của người:
Giọng của Người không phải sấm trên cao
Ấm từng tiếng thấm vào lòng mong ước.
Con nghe Bác tưởng nghe lời non nước
Tiếng ngàn xưa và cả tiếng mai sau.
Viết về một lãnh tụ vĩ đại của dân tộc, Tố Hữu mới dùng đến những lời ấy, mới đồng nhất hồn Người với hồn Nước. Lời người là lời của Nước non, của lịch sử, giống nòi. Và đây là lần thứ hai, viết về một nhà thơ vĩ đại, một nhà văn hoá lỗi lạc vào bậc nhất của dân tộc, Tố Hữu lại dùng đến lối nói ấy:
Tiếng thơ ai động đất trời
Nghe như non nước vọng lời nghìn thu
Một tiếng thơ có thể làm cảm động đến cả trời đất, thì đó là cách đánh giá tột bậc rồi! Chữ "động" rất gợi hình. Nó gợi ra sự vang vọng, trầm rung của thơ Nguyễn Du giữa đất trời sông núi. Người ta thấy thơ Nguyễn Du như một điệu hồn bay trong đất trời, bay khắp núi sông. Chữ "động" cũng rất giàu biểu cảm. Nó gợi được khía cạnh này: chính đất trời cũng đang thổn thức, xao xuyến. Cả hai khía cạnh ấy hội lại càng cho thấy sức sống và sức mạnh kỳ điệu của thơ Nguyễn Du. Ở câu thứ hai, cảm nhận và đánh giá còn cao hơn. Có lẽ là lời đánh giá cao nhất dành cho một tiếng thơ. Tiếng thơ từ trái tim của một người đã thành tài sản chung của cả nước non này. Bởi tiếng thơ ấy không phải là tiếng nói của cá nhân, ấy là lời non nước. Non nước cất lời, vọng lời lên qua tiếng thơ của Nguyễn Du . Non nước này đã mượn tiếng thơ của Nguyễn Du để gửi điệu hồn của mình. Câu thơ giản dị mà trang trọng, nhất là nó thể hiện được sự bất hủ cùng sông núi ngàn năm của tiếng thơ ấy. "Nghe như non nước vọng lời ngàn thu". "Non nước" - phạm trù không gian, "ngàn thu", phạm trù thời gian. Cả hai đều có tính chất vĩnh viễn. "Truyện Kiều " đã thuộc về sông núi này, "Truyện Kiều " đã hoà vào non sông đất nước này. Nó là tiếng nói của non sông, là linh hồn của đất nước. Nó sẽ trường tồn trong sự trường tồn của núi sống này.
Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du
Tiếng thương như tiếng mẹ ru những ngày
Ba trăm năm sau cái chết của Tiểu Thanh một người con gái tài sắc mà bất hạnh – Nguyễn Du vô cùng ngậm ngùi thương tiếc, ông muốn nhắn gửi hậu thế ba trăm năm lẻ niềm ước ao được cảm thông, chia xẻ:
Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như
(Chẳng biết ba trăm năm lẻ nữa
Người đời ai khóc Tố Như chăng?)
Thì nay Tố Hữu đã trả lời: "Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du” Tố Hữu khẳng định thật đinh ninh, không phải ba trăm năm mà đến nghìn năm vẫn nhớ. Một điều thật đáng nói là con số 300 (tam bách dư niên hậu) của Nguyễn Du là con số cụ thể, chỉ một độ dài xác định và hạn định. Còn chữ "nghìn năm" của Tố Hữu ở câu này (cũng như chữ "ngàn thu" ở câu trên) là một con số không xác định, không hạn định. Nó đồng nghĩa với sự vĩnh viễn muôn đời. Với số từ như thế, câu trả lời của Tố Hữu vừa là một đánh giá, một dự báo, vừa là một niềm tin vô bờ bến về sự đồng cảm của muôn thế hệ sau dành cho Nguyễn Du. Cũng cần phải nói thêm về sự tinh tế trong ngôn từ của Tố Hữu. Cùng khái niệm nghìn (1000) mà ở câu trên thi sĩ dùng "ngàn thu", câu dưới lại dùng "nghìn năm". Không chỉ giản đơn là tránh trùng lặp! Đằng sau đó thấy rõ một dụng công. "Nghìn" chỉ đơn thuần là từ chỉ số lượng, còn "ngàn" dường như có cả sắc thái biểu vật, biểu hình, nó vừa chỉ số lượng lại vừa gợi được không gian - Do nằm trong chuỗi liên hệ với những "đại ngàn", "non ngàn", v.v... vì thế ở câu trên, Tố Hữu đã dùng "ngàn": Nghe như non nước vọng lời ngàn thu. "Ngàn thu", do đó, vừa gợi được chiều dài thời gian vừa gợi được bề rộng không gian cho tiếng thơ Nguyễn Du, - cho lời non nước vang vọng. Tiếng thơ Nguyễn Du vọng qua không gian và vọng qua cả thời gian. Chữ "nghìn năm" chỉ biểu hiện sắc thái thời gian, và ở câu sau nó được khai thác đứng như thế: "Nghìn năm sau nhớ Nguyễn Du", và ý thơ cũng chỉ cần có thế!
Trong bốn câu thơ này, chúng ta còn thấy niềm trân trọng, sự nâng niu, thành kính của Tố Hữu khi viết về bản thân lời thơ. Mở đầu là "Tiếng thơ ai," rồi nó thành "Lời ngàn thu - lời non nước". Chưa hết, nó thành "tiếng thương" và Cuối cùng là "tiếng mẹ ru". Nó là các cấp độ đánh giá ngày một cao, hay là những chặng đường đi vào bất tử của thơ Nguyễn Du? Thật vinh phúc cho ai khi thơ họ đã đi vào tiếng ru đã nhập vào nguồn mạch văn hoá, đời sống tâm linh của cả một cộng đồng, nó đã nhập vào dòng sữa tinh thần để nuôi dưỡng thế hệ này sang thế hệ khác của giống nòi. "Truyện Kiều " của Nguyễn Du đã nhập vào dòng sữa tinh thần ấy. Chữ "tiếng thương" cũng thật hàm súc, là tiếng nói của tình thương? Là tiếng nói chở tình thương? là tiếng nói gợi cảm thương? Là tiếng thơ dễ thương? Thương là cội nguồn, là nội dung, là hình thức, là bản chất; Là phẩm chất? Có lẽ nó là tất cả! Bởi thơ chân chính là thế! Thơ Nguyễn Du là thế; Thơ của trái tim dào dạt thương yêu. Nên nó không phải là thơ, nó là "tiếng thương" của một trái tim lớn.
Coi "tiếng thương" là bản chất của tiếng thơ Nguyễn Du, Tố Hữu xem như đã xứng đáng là tri âm của Tố Như.