Phân tích diễn biến tâm trạng Chí Phè

               Thân bài:
Giới thiệu khái quát:
 - Truyện ngắn “Chí Phèo” ban đầu có tên là “Chiếc lò gạch cũ”, khi in thành sách lần đầu, nhà xuất bản đã đổi lại tên là “Đôi lứa xứng đôi”. Đến khi in lại trong tập “Luống cày”, tác giả đặt lại tên theo nhân vật chính là “Chí Phèo”.
 - Thiên truyện viết về tấn bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người của nhân vật Chí Phèo. Bi kịch của Chí Phèo gồm hai bi kịch nối tiếp nhau:  bi kịch bị tha hóa, đầy đọa lăng nhục, từ một con người nông dân lương thiện bị xã hội biến thành một kẻ bất lương, thậm chí thành “con quỷ dữ” và bi kịch  bị từ chối quyền làm người. Đoạn mô tả Chí Phèo từ buổi sáng sau khi gặp Thị Nở đến khi kết thúc cuộc đời thuộc bi kịch thứ hai.

Phân tích cụ thể diễn biến tâm trạng Chí Phèo.
     a. Trước hết, ta nhận thấy thay đổi đầu tiên trong diễn biến tâm lý nhân  vật là sự thức tỉnh: NC đã phát hiện trong chiều sâu của nhân vật là bản tính tốt đẹp, chỉ cần chút tình thương chạm khẽ vào là có thể sống dậy mãnh liệt, tha thiết. Sự xuất hiện của nhân vật Thị Nở trong tác phẩm có một ý nghĩa thật đặc sắc. Con người xấu đến "ma chê quỉ hờn", kỳ diệu thay, lại là nguồn ánh sáng duy nhất đã rọi vào chốn tối tăm của tâm hồn Chí Phèo để thức tỉnh, gợi dậy bản tính người nơi Chí Phèo, thắp sáng một trái tim đã ngủ mê qua bao ngày tháng bị dập vùi, hắt hủi. Chính cuộc tình ngắn ngủi với Thị Nở trong một đêm trăng đã vô tình thắp lên ngọn lửa cuộc sống trong Chí. Từ đây, nhà văn đánh dấu quá trình phục sinh tâm hồn ở nhân vật. Đó cũng là biểu hiện của tấm lòng trân trọng của nhà văn đối với phẩm giá của người lao động.

           * Bắt đầu, Nam Cao mới chỉ đơn thuần miêu tả cảnh CP tỉnh rượu:
- Lần đầu tiên sau bao nhiêu năm, Chí thực sự tỉnh rượu. Hắn “bâng khuâng”  như “tỉnh dậy sau một cơn say rất dài”, “lòng mơ hồ buồn”.
- Chí đã có những cảm nhận về không gian, thời gian: bên ngoài mặt trời đã lên cao nhưng “trong cái lều ẩm thấp mới chỉ hơi lờ mờ” và cả những cảm nhận về cuộc sống xung quanh với những âm thanh quen thuộc hàng ngày: “tiếng chim hót ríu rít bên ngoài”, “tiếng cười nói của những người đi chợ”, “tiếng anh thuyền chài gõ mái chèo đuổi cá”…
- Đặc biệt khi tỉnh rượu, Chí đã nhận ra tình tạng thê thảm của bản thân:
+ Nghe câu chuyện của hai người đàn bà đi chợ về, hắn lại “nao nao buồn” vì nhớ tới quá khứ xa xôi một thời với những mơ ước lương thiện về “một gia đình nho nhỏ. Chồng cày thuê cuốc mướn, vợ dệt vải. Chúng lại bỏ một con lợn nuôi để làm vốn liếng. Khá giả thì mua dăm ba sào ruộng”.
+ Thực tại, hắn thấy “hắn già mà vẫn còn cô độc”, “đói rét và ốm đau”.

            * Từ tỉnh rượu, Chí dần dần thấy tỉnh ngộ:
- Được sự chăm sóc ân tình của Thị Nở, Chí Phèo thấy rất ngạc nhiên(vì đây là lần đầu tiên hắn được người khác cho, nhất là cho từ tay một người đàn bà. Xưa nay, những gì hắn có, hắn chỉ toàn đi cướp giật của người khác). Hết ngạc nhiên, Chí lại thấy “mắt hình như ươn ướt”. Hắn nhận ra thực tế đau lòng là mình chưa từng được chăm sóc như thế.
- Hắn nhận bát cháo hành từ Thị Nở và thấy rằng: “những người suốt đời không ăn cháo hành không biết rằng cháo hành rất ngon. Nhưng tại sao mãi đến tận bây giờ hắn mới nếm mùi vị cháo?”. Hương vị của bát chào hành hay hương vị của tình yêu chân thành và cảm động, hạnh phúc giản dị và thấm thía lần đầu tiên Chí Phèo được hưởng ? Chi tiết bát cháo hành và hình ảnh Chí Phèo khóc là những dấu hiệu của nhân tính bị vùi lấp đang trở lại.

- Ước mơ lương thiện trở về, Chí Phèo thèm lương thiện và hy vọng lớn vào Thị Nở. Ncao đã diễn tả thật cảm động mong ước của nhân vật: “Trời ơi! Hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hòa với mọi người biết bao! Thị Nở sẽ mở đường cho hắn”.
- Chí đã có những hình dung về tương lai sống cùng Thị Nở và ngỏ lời với thị bằng một câu nói rất canh điền: “Hay là mình sang đây ở một nhà với tớ cho vui”.
- Tâm trạng trông đợi Thị Nở về thưa chuyện với bà cô cũng được nhà văn khắc họa tinh tế. Vì sốt ruột nên hắn lại lôi rượu ra uống và “lầm bầm chửi thị về nhà lâu”. Tất cả những sự thay đổi ở tâm lý Chí Phèo cho thấy khát khao lương thiện và hy vọng hạnh phúc là biểu hiện mạnh mẽ nhất trong nhân tính nhân vật.

         c. Những tưởng, cuộc đời của Chí có thể rẽ sang một trang mới tươi đẹp hơn song bi kịch và đau đớn thay, rốt cuộc thì ngay Thị Nở cũng không thể gắn bó với Chí Phèo, hắn lâm vào tâm trạng thất vọng đau đớn:
- Chí đau khổ vì bà cô Thị Nở không đồng ý cho thị lấy hắn; Thị Nở lại vô tình cự tuyệt. Nhưng nguyên nhân sâu xa hơn là do CP đã bị cả xã hội quay lưng lại. Lời nói của bà cô Thị Nở làm tắt ngúm ngọn lửa lòng vừa được nhen lên trong Chí:“Ai lại đâm đầu đi lấy một thằng không cha không mẹ như cái thằng Chí Phèo” đã trở thành định kiến khắc nghiệt lấp mất lối về của Chí.
- Những làn sóng tình cảm trong Chí trỗi dậy:
+ Ban đầu, khi thấy Thị Nở chửi, CP thú vị quá “lắc lư cái đầu cười”. Khi hắn nghĩ ngợi và hiểu ra lời thị, “hắn bỗng nhiên ngẩn người” và thoáng thấy hơi cháo hành.
+ Thị Nở bỏ đi, hắn “sửng sốt đứng lên gọi lại”, chạy theo nắm lấy tay thị như một nỗ lực cuối cùng để níu thị ở lại với mình. Nhưng Thị Nở đã đẩy Chí ngã, tỏ sự cắt đứt dứt khoát. Đau đớn và căm hận mù quáng, Chí nguyền rủa sẽ giết chết bà cô Thị Nở và thị. Nỗi đau đớn của Chí chính là nỗi niềm tuyệt vọng của một con người vừa khát khao lương thiện đã bị cự tuyệt.

      d. Bi kịch cuộc đời đẩy lên đỉnh điểm, Chí trở nên phẫn uất, tuyệt vọng:
- Sau khi bị Thị Nở cự tuyệt, Chí tìm đến rượu nhưng lạ thay “càng uống càng tỉnh”, “tỉnh ra, chao ôi, buồn”. Hơi rượu không sặc sụa mà “thoang thoảng thấy hơi cháo hành”. Hắn “ôm mặt khóc rưng rức”. Đây cũng là lúc đau đớn nhất trong bi kịch của Chí Phèo.
- Đau đớn, cùng cực, hắn xách dao đi, miệng vẫn nói đâm chết “nó” mà “chân lại đi đến nhà bá Kiến”. Tác giả lý giải: “những thằng điên và những thằng say rượu không bao giờ làm những cái mà lúc nó đi chúng định làm”.
- Có thể nói, đến đây, CP đã nhận ra bi kịch của cuộc đời mình. Hắn đến nhà bá Kiến “dõng dạc” đòi lương thiện. Hắn thấy rõ tình thế đầy bi kịch của mình là “không thể còn lương thiện được nữa”. CP đã đâm chết bá Kiến rồi tự sát. Mâu thuẫn giai cấp đã lên tới đỉnh điểm, người nông dân bị đẩy vào bi kịch lớn nhất của đời mình, không có lối thoát đành phải tự kết liễu. Đó là bi kịch của những con người “sinh ra là người mà không được làm người”.

           Đánh giá:
- Thông qua viếc phân tích, ta cũng nhận thấy sự am hiểu sâu sắc của nhà văn về đời sống cũng như tâm lý của người nông dân  Biệt tài miêu tả tâm lý nhân vật của ngòi bút Ncao là đã đi sâu vào mọi ngõ ngách, phản ánh những diễn biến sâu thẳm nhất trong tâm hồn.
- Tấm lòng nhân đạo sâu sắc của nhà văn được biểu hiện rõ nét. Ncao khám phá những phẩm chất lương thiện của con người ngay cả khi bị vùi dập. Nhà văn trân trọng những ước mơ, khát vọng hướng thiện với hy vọng : “Cái đẹp cứu rỗi con người”. Đồng thời, qua diễn biến tâm lý nhân vật CP, Ncao còn “vạch khổ” cho người lao động. Đúng như nhà phê bình NĐăng Mạnh nhận xét: “Chị Dậu bán con, bán chó, bán sữa nhưng vẫn được làm người … CP phải bán cả nhân hình lẫn nhân tính mà không được làm người”.